Zastosowanie przymusu bezpośredniego często ma miejsce np. w szpitalach psychiatrycznych w stanie wyższej konieczności. Przymus bezpośredni to działanie, które podejmuje się wbrew woli osoby z zaburzeniami psychicznymi. Z przymusu bezpośredniego mogą skorzystać jedynie uprawnione do tego osoby. Zaznaczyć należy również, że stosowanie przymusu bezpośredniego uznaje się za ostateczność. Przymus stosuje się wtedy, kiedy nie jest możliwe np. uspokojenie danej osoby w inny sposób.
Dokument, który reguluje kwestie związane z zastosowaniem przymusu bezpośredniego to rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 czerwca 2012 r. w sprawie stosowania i dokumentowania zastosowania przymusu bezpośredniego oraz dokonywania oceny zasadności jego zastosowania. W rozporządzeniu wskazano sposób stosowania przymusu bezpośredniego w przypadku, jeśli osoba, wobec której przymus ten zostanie zastosowany, cierpi na zaburzenia psychiczne. Inne poruszone kwestie to sposób, w jaki zastosowanie przymusu bezpośredniego należy udokumentować. Rozporządzenie zawiera także sposób, w jaki dokonuje się oceny zasadności zastosowania owego przymusu.
W dalszej części artykułu przytaczamy podstawowe informacje na temat stosowania środków przymusu bezpośredniego. Zgodnie z Ustawą o ochronie zdrowia psychicznego wyróżnia się 4 rodzaje przymusu bezpośredniego.
Jest ono krótkotrwałe i doraźne. W jego przypadku używamy siły fizycznej.
Może być ono zarówno doraźne, jak i przewidziane w planie postępowania leczniczego. Polega na wprowadzeniu do organizmu osoby chorej substancji leczniczej. Wprowadzenie leków ma miejsce bez zgody tej osoby.
W przypadku zastosowania unieruchomienia zazwyczaj obezwładniamy osobę z użyciem przedmiotów takich jak pasy, uchwyty, prześcieradła lub kaftan bezpieczeństwa. Jeśli wobec osoby chorej psychicznie stosuje się przymus bezpośredni pod postacią unieruchomienia lub izolacji chorego, jego stan zdrowia należy co jakiś czas kontrolować. Osobie takiej należy odebrać wszystkie przedmioty potencjalnie niebezpieczne. Można je wykorzystać np. do skaleczenia siebie lub innych. W rozporządzeniu Ministra Zdrowia wymieniono w szczególności ostre przedmioty. Do innych przedmiotów potencjalnie niebezpiecznych należą także okulary, protezy, pasy, szelki, sznurowadła oraz źródła ognia. Pacjenta należy unieruchomić tak, by możliwe było np. wykonanie zastrzyku, podanie kroplówki lub przeprowadzenie reanimacji.
Stan osoby unieruchomionej oraz izolowanej należy kontrolować co 15 minut. Dotyczy to także sytuacji, kiedy osoba ta śpi. Środek przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia stosuje się w pomieszczeniach jednoosobowych. Jeśli nie jest to możliwe, unieruchomienie powinno nastąpić tak, by unieruchamiany był oddzielony od innych. Działanie takie ma na celu zapewnienie godności oraz intymności. Wszelkiego rodzaju zabiegi pielęgnacyjne należy wykonać bez obecności innych osób. Wspomnieć należy, że pomieszczenie, w którym odbywać się będzie izolacja pacjenta, powinno mieć monitoring. Jego celem jest umożliwienie kontroli stanu osoby unieruchomionej. Dostęp do monitoringu kontrolującego stan unieruchomionej osoby powinny mieć wyłącznie uprawnieni. Zapis z owego monitoringu można przechowywać przez maksymalnie 6 miesięcy. Okres ten nie może być jednak krótszy niż 3 miesiące. Po tym czasie zapis należy usunąć tak, by niemożliwe było jego odzyskanie. Z procedury usunięcia nagrania należy sporządzić protokół.
Zastosowanie przymusu bezpośredniego w postaci izolacji polega na umieszczeniu jakiejś osoby w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym do tego pomieszczeniu. Stosując izolację, osobę taką umieszcza się pojedynczo, podobnie jak w przypadku unieruchomienia. Zaznaczyć należy, że zastosowanie przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia bądź izolacji może trwać przez czas maksymalnie 4 godziny. Dopiero po osobistym przebadaniu osoby z zaburzeniami psychicznymi przez lekarza, czas stosowania przymusu bezpośredniego można wydłużyć. Wydłużenie takie może potrwać dwa kolejne okresy. Każdy z nich nie może jednak trwać dłużej niż 6 godzin. Jeśli czas stosowania przymusu bezpośredniego był już dwukrotnie wydłużany, każde kolejne przedłużenie przymusu bezpośredniego musi zostać poprzedzone badaniem przez lekarza psychiatrę.
Po zleceniu izolacji lub unieruchomienia, zlecający powinien wypełnić kartę unieruchomienia lub izolacji. Dokument ten należy dołączyć do historii choroby pacjenta. Karta zastosowania przymusu bezpośredniego to dokument, który wypełnia się po zastosowaniu środków przymusu. Karty te powinny zawierać wszystkie niezbędne informacje zastosowanego środka przymusu.
Przedłużenie stosowania unieruchomienia oraz izolacji na czas dłuższy niż 24 godziny możliwe jest jedynie w warunkach szpitalnych. Te dwa rodzaje przymusu bezpośredniego są bowiem środkami najbardziej naruszającymi wolność człowieka.
Z przymusu bezpośredniego można skorzystać w sytuacji, kiedy pacjent chory psychicznie stwarza zagrożenie dla siebie, innej osoby lub jego działania niosą zagrożenie dla bezpieczeństwa powszechnego. Przymus bezpośredni można zastosować także, jeśli osoba chora w gwałtowny sposób uszkadza lub niszczy przedmioty znajdujące się w jej otoczeniu. Możliwe jest jego zastosowanie, jeśli chory zakłóca funkcjonowanie placówki leczniczej. Jeśli dany pacjent przebywa w szpitalu psychiatrycznym bez swojej zgody, możliwe jest zastosowanie przymusu bezpośredniego, by pacjent ten nie opuścił placówki leczniczej. Sytuacje, kiedy możliwe jest zastosowanie przymusu bezpośredniego, mają charakter zamknięty. To z kolei oznacza, że jest to możliwe tylko w określonych przypadkach. Nie dopuszcza się rozszerzenia go o inne sytuacje.
O tym, czy i jaki środek przymusu bezpośredniego zastosuje się, decyduje lekarz. W wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się, by decyzję wydała pielęgniarka. Jeśli lekarz wyda decyzję o zastosowaniu przymusu bezpośredniego, powinien on nadzorować osobiście jego wykonanie. Kiedy niemożliwe jest, by lekarz nadzorował i wydał decyzję dotyczącą zastosowania przymusu bezpośredniego, powinna zrobić to pielęgniarka. Zaznaczyć należy, że każdy przypadek, zarówno zastosowania przymusu bezpośredniego, jak i uprzedzenia o możliwości jego zastosowania, powinien zostać odnotowany w prowadzonej dokumentacji medycznej. Jeśli stan danej osoby, wobec której ma zostać zastosowany przymus bezpośredni, sprawia, że nie będzie możliwe zrozumienie przekazywanych jej informacji, przyczynę odstąpienia o poinformowaniu należy umieścić w dokumentacji. Jeśli w danej jednostce nie ma lekarza mogącego zawiadomić chorego psychicznie o zamiarze zastosowania przymusu bezpośredniego, pielęgniarka powinna przekazać informację o przymusie bezpośrednim kierownikowi danej jednostki.
W szpitalach psychiatrycznych decyzja o zastosowaniu przymusu bezpośredniego wydaną przez pielęgniarkę zatwierdza lekarz. Do zatwierdzenia powinno dojść najszybciej, jak jest to możliwe. Jeśli środki przymusu bezpośredniego stosuje zespół ratownictwa medycznego, o kwestiach tych decyduje kierujący akcją ratunkową. Należy zaznaczyć, że przymusu bezpośredniego nie należy stosować przez czas dłuższy, niż jest niezbędny do uzyskania pomocy lekarskiej. Jeśli uzyskanie pomocy jest utrudnione, przymus można zastosować na czas konieczny by przewieźć daną osobę do podmiotu leczniczego udzielającego świadczeń w zakresie opieki psychiatrycznej.
Jeżeli przymus bezpośredni jest zastosowany wobec pacjenta szpitala psychiatrycznego, informację o tym fakcie należy zamieścić w historii choroby danego pacjenta. W dokumentacji należy zawrzeć dane o zastosowanym środku przymusu. Konieczna jest również informacja o przyczynie zastosowania. Dodatkowo powinno się umieścić także dane o ewentualnym przedłużeniu stosowania przymusu oraz jego przyczynach.
Istnieją pewne grupy osób, wobec których nie powinno się stosować środków przymusu bezpośredniego. Należą do nich kobiety w widocznej ciąży lub osoby, których wygląd sugeruje, że mogą mieć poniżej 13 lat. Przymusu nie należy stosować także osób o widocznej niepełnosprawności. W ich przypadku możliwe jest jedynie zastosowanie obezwładnienia. Nie jest dopuszczalne także stosowanie przymusu wobec posłów oraz senatorów. Są oni bowiem chronieni przez immunitet.
Zanim nastąpi zastosowanie przymusu bezpośredniego, należy uprzedzić osobę, wobec której środek ten ma zostać zastosowany. Wybierając środek przymusu bezpośredniego, należy zdecydować się na możliwie najmniej uciążliwy. Ponadto konieczne jest wzięcie pod uwagę troski o zdrowie i życie osoby, wobec której zastosuje się przymus bezpośredni. Możliwe jest zastosowane przymusu bezpośredniego do momentu, aż nie usunie się przyczyny jego zastosowania.
Szczegółowe warunki dotyczące zastosowania przymusu bezpośredniego znajdują się w Ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Zgodnie z art. 18 ustawy, przymus bezpośredni można zastosować w sytuacjach, w których dopuszczają to przepisy ustawy. Zgodnie z nimi zastosowanie przymusu poza wymienionymi wcześniej sytuacjami dopuszcza się także, jeśli osoby chore psychicznie zakłócają funkcjonowanie również innej placówki udzielającej świadczeń zdrowotnych, innych zakładów leczniczych, a także jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Stosowanie przymusu bezpośredniego w domach pomocy społecznej oraz szpitalach psychiatrycznych jest możliwe jedynie przez osoby specjalnie w tym wykwalifikowane.
Zaznaczyć należy, że jeśli podczas stosowania środków przymusu bezpośredniego pojawi się sytuacja będąca zagrożeniem dla osoby, wobec której stosuje się te środki, konieczne jest zawiadomienie lekarza.
Zastosowanie przymusu bezpośredniego podlega ocenie co do zasadności użycia. Ocenę taką wydaje kierownik podmiotu leczniczego. Dotyczy to tych sytuacji, kiedy o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyzję podjął lekarz zatrudniony w danym podmiocie. Ocenę dotyczącą zasadności zastosowania przymusu bezpośredniego ocenia także lekarz specjalista w dziedzinie psychiatrii, który został upoważniony przez marszałka województwa. Jak wynika z art. 18 a, zastosowanie przymusu bezpośredniego może nastąpić jednocześnie z użyciem więcej niż jednego środka.
