Kara umowna to instytucja prawa zobowiązań. Strony umowy mogą w dowolny sposób kształtować jej warunki. Jednym ze sposobów zabezpieczenia wykonania zobowiązania jest poprzez zastrzeganie kary umownej w umowie. Jednym z zagadnień dotyczącym kształtowania umów jest możliwość ustalenia kary umownej dla jednej ze stron.
Kara umowna to zabezpieczenie dla wierzyciela, który zawarł umowę z kimś, kto w nieodpowiedni sposób ją wykonał. Jeśli któraś ze stron umowy jej nie wykona lub wykona w sposób nieodpowiedni, jest zobowiązana do zapłacenia kwoty, która została ustalona w umowie. Strony muszą zastrzec, że naprawa szkody będzie miała miejsce w postaci zapłaty ustalonej kwoty.
Głównym celem kary umownej jest motywowanie do spełnienia danego świadczenia. Dlatego też strona nie może zaniechać wykonania umowy po to, by następnie wpłacić określoną kwotę. Warto podkreślić, że kary umowne nie mogą być stosowane do zobowiązań pieniężnych – w takich przypadkach stosuje się odsetki lub inne mechanizmy przewidziane prawem.
Karę umowną można podzielić na kilka rodzajów. W jednej umowie można zamieścić przepisy dotyczące kilku rodzajów kar. Ich stosowanie może zależeć od tego, czy np. umowy nie wykonano z powodu opóźnienia, nienależytego wykonania lub niewykonania.
Wysokość kary umownej często określa się jako procent wartości przedmiotu zamówienia, co pozwala na proporcjonalne ustalenie limitu kar w stosunku do całości zobowiązania. Jest to szczególnie istotne przy zobowiązaniach niepieniężnych, gdzie wartość przedmiotu zamówienia stanowi podstawę do wyliczenia maksymalnej wysokości kary umownej.
Kara umowna wyłączna jest najprostszym oraz najczęściej stosowanym rodzajem kary umownej. Przewiduje zapłatę konkretnej kwoty, którą zapisano jako karę umowną. Wierzyciel może dochodzić wyłącznie świadczenia, którego wysokość jest równa tej ustalonej w umowie. Dalsze roszczenia nie są dopuszczalne – dotyczy to nawet sytuacji, gdy szkoda, której doznała jedna ze stron umowy, znacząco przewyższa wysokość kary umownej. Jeżeli ponadto do umowy wprowadzi się zapis o karze umownej wyłącznej, skorzystanie z innych świadczeń, które są związane ze stratami, nie jest możliwe.
Karę umowną wyłączną można określić na jeden z 2 sposobów. Można ją wskazać jako konkretną kwotę — np. „W przypadku niewykonania zobowiązania wykonawca zapłaci zamawiającemu 5 tysięcy złotych”. Karę umowną wyłączną można określić również jako instrukcję, która wskazuje sposób jej obliczenia. Można ją zapisać: “W przypadku niewykonania zobowiązania wykonawca zapłaci zamawiającemu kwotę w wysokości 25% wartości zamówienia”.
Wśród rodzajów kary umownej wyróżnia się również karę umowną zaliczaną. W takiej sytuacji oprócz samej kary umownej można również dochodzić uzupełniającego odszkodowania do wysokości powstałej szkody. Wierzyciel może dochodzić swoich praw na podstawie odpowiedzialności odszkodowawczej, którą określono w Art. 471 Kodeksu cywilnego.
Aby uzyskać odszkodowanie, osoba, która ucierpiała w wyniku nienależytego wykonania umowy lub jej niewykonania, za każdym razem powinna udowodnić wysokość doznanej szkody. Jeśli w umowie zabraknie zapisu dotyczącego możliwości ubiegania się o odszkodowanie uzupełniające, jest to niemożliwe, nawet w przypadku gdy wartość szkody jest dużo wyższa niż przewidziana kara.
Kolejny rodzaj kary umownej to kara alternatywna. W przypadku jej zastosowania wierzyciel ma możliwość wyboru między dochodzeniem roszczenia o zapłatę kary umownej i roszczeniem odszkodowawczym na zasadach ogólnych. Wybór, którego raz dokona, jest jednak wyborem wiążącym i ostatecznym. Gdy powództwo w toku postępowania odszkodowawczego zostanie już raz wszczęte, nie można go cofnąć, by dochodzić swoich praw na nowo na podstawie kary umownej.
Co więcej, jeśli wysokość uzyskanego odszkodowania okaże się niższa od kary, którą zastrzeżono w porozumieniu, wierzyciel nie może domagać się dopłaty, która uzupełniłaby tę różnicę. O tym, że mamy do czynienia z zastosowaniem kary umownej alternatywnej może świadczyć zapis, „Strona poszkodowana, zamiast kary umownej może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, do wysokości poniesionej szkody.”
Dowiedz się również, kiedy umowa ustna staje się wiążąca.
Jest to najrzadziej występujący rodzaj sankcji. W jej przypadku wierzyciel może dochodzić zarówno odszkodowania na zasadach ogólnych, jak i ustalonej kary umownej, niezależnie od wysokości poniesionej szkody. Model ten jednak doktryna mocno krytykuje. Kara kumulatywna pełni funkcję represyjną, a nie kompensacyjną, jak pozostałe rodzaje kar umownych. Przez to stosowanie takiej kary nie jest zgodne z założeniami prawa cywilnego. Karom kumulatywnym zarzuca się również, że są one sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co powoduje niedopuszczalność ich stosowania.
Kar kumulatywnych zazwyczaj nie stosuje się zatem w obrocie gospodarczym. Naprawienie szkody w przypadku kary kumulatywnej odbywa się na zasadach ogólnych, ma zatem charakter pełny, a nie uzupełniający. Mimo krytyki niektórzy przedsiębiorcy próbują zawrzeć karę umowną kumulatywną w swoich umowach. Zapis ten może przyjąć następującą formę: „Zapłata kary umownej nie pozbawia stron prawa dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, niezależnie od przewidzianej kary umownej”.
Kara umowna zastrzeżona to postanowienie umowne, które musi być jasno i precyzyjnie określone w treści umowy. Strony umowy mają swobodę w ustaleniu wysokości kary umownej, jednak powinna ona odpowiadać rzeczywistym ryzykom związanym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Wysokość kary umownej nie może być rażąco wygórowana, ponieważ w takim przypadku sąd może ją odpowiednio zmniejszyć.
Kara umowna zastrzeżona może dotyczyć zarówno niewykonania, jak i nienależytego wykonania zobowiązania, w tym także opóźnienia w realizacji świadczenia. Kluczowe jest, aby wysokość kary umownej była określona w sposób niebudzący wątpliwości – może to być konkretna kwota lub sposób jej wyliczenia, np. procent wartości przedmiotu umowy. Takie rozwiązanie pozwala uniknąć sporów co do wysokości kary umownej w razie zaistnienia wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Precyzyjne zastrzeżenie kary umownej w umowie zwiększa bezpieczeństwo obrotu i ułatwia egzekwowanie roszczeń przez strony umowy.
Jeśli w umowie nie określono, jaki rodzaj kary umownej należy zastosować, przyjmuje się, że zastrzeżona kara jest karą wyłączną.
Kara umowna oraz odszkodowanie na zasadach ogólnych to instytucje, które są do siebie bardzo podobne. Zarówno jedną, jak i drugą uregulowano w Kodeksie cywilnym. Można je stosować w sytuacjach, gdy zobowiązania jednej ze stron nie spełniono. Podstawową różnicą między karą umowną a odszkodowaniem na zasadach ogólnych jest źródło ich powstania. Zasady naliczania kary umownej oraz jej wysokość należy określić w zawieranej umowie. Jak wynika z Art. 484 Kodeksu cywilnego:
Art. 484. [Wysokość kary umownej a odszkodowanie]
§1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
§2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
W przypadku zobowiązań pieniężnych stosuje się odsetki, a zastrzeganie kar umownych za zobowiązania pieniężne jest co do zasady nieważne. Dochodzenie odszkodowania jest natomiast możliwe przy każdym rodzaju umowy.
Miarkowanie kary umownej to instytucja, która pozwala sądowi na ingerencję w wysokość kary umownej w określonych sytuacjach. Jeżeli wysokość kary umownej jest rażąco wygórowana lub zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. Miarkowanie kary umownej ma na celu ochronę dłużnika przed nadmiernie surowymi konsekwencjami finansowymi, które nie odpowiadają rzeczywistej skali naruszenia zobowiązania.
Sąd, rozpatrując żądanie miarkowania, bierze pod uwagę nie tylko stopień wykonania zobowiązania, ale także okoliczności towarzyszące niewykonaniu lub nienależytemu wykonaniu zobowiązania, w tym ewentualne przyczynienie się wierzyciela do powstania szkody. Warto podkreślić, że możliwość miarkowania kary umownej istnieje tylko wtedy, gdy strony umowy nie wyłączyły jej w umowie. Dzięki tej instytucji wysokość kary umownej może zostać dostosowana do rzeczywistej sytuacji stron, co sprzyja zachowaniu równowagi kontraktowej i sprawiedliwości w stosunkach umownych.
Na temat zależności kary umownej od szkody pojawiają się odmienne stanowiska w doktrynie oraz orzecznictwie. Według Kodeksu cywilnego kara umowna należy się bez względu na wysokość szkody. Co istotne, wierzyciel nie musi wykazywać, że poniósł szkody, aby dochodzić kary umownej – kara ta jest należna niezależnie od tego, czy faktycznie poniósł szkody.
Jeśli kara umowna zostanie zastrzeżona na wypadek niewykonania umowy lub nienależytego jej wykonania, dłużnik nie jest zwolniony z jej zapłaty nawet w sytuacji, gdy wierzyciel nie poniósł żadnej szkody. Jeśli natomiast sam wierzyciel przyczynił się do powstania sytuacji, na której skutek powstała lub zwiększyła się szkoda, kara umowna podlega zmniejszeniu stosownie do okoliczności.
Interesuje Cię sprzedaż udziałów? Sprawdź, jak sformułować umowę!
Zwłoka, zgodnie z art. 476 Kodeksu cywilnego, to kwalifikowany rodzaj opóźnienia. Oznacza to, że winę za nią ponosi osoba zobowiązana. Opóźnienie natomiast występuje z przyczyn, na które zobowiązany nie ma wpływu. Może do nich należeć między innymi siła wyższa. Opóźnienie co do zasady nie powoduje negatywnych następstw prawnych. Wyjątkiem jest opóźnienie w spełnieniu zobowiązania pieniężnego, kiedy to skutkiem takiego opóźnienia jest zapłata odsetek. Inaczej wygląda natomiast sytuacja w przypadku wystąpienia zwłoki.
Wierzyciel może w takiej sytuacji domagać się naprawienia szkody, za którą winę ponosi dłużnik. Może zatem żądać naprawienia szkody niezależnie od wykonania zobowiązania głównego. W zakres szkody wchodzą nie tylko faktycznie poniesione przez dłużnika straty (damnum emergens), ale również utracone korzyści (lucrum cessans), rozumiane jako korzyści, których dany podmiot nie osiągnął ze względu na fakt, że ktoś nie wykonał swojego zobowiązania w odpowiedni sposób, uniemożliwiając ich osiągnięcie.
Zarówno w przypadku zwłoki, jak i opóźnienia naliczanie kar ustaje w momencie spełnienia świadczenia. Naliczanie kar wstrzymuje się również w przypadku odroczenia przez wierzyciela terminu wykonania zobowiązania. Należy pamiętać, że zawierając w umowach zapisy dotyczące kar umownych, powinno się być jak najbardziej precyzyjnymi w sposób jak najdokładniejszy określić podstawy, które mają stanowić bazę do ich naliczenia. Podczas zawierania umów niezwykle istotna jest również świadomość własnych praw oraz obowiązków.
Przeczytaj także: Umowa o zakazie konkurencji – podstawowe informacje
