Kara umowna to instytucja prawa zobowiązań. Strony umowy mogą w dowolny sposób kształtować jej warunki. Jednym z zagadnień dotyczącym kształtowania umów jest możliwość ustalenia kary umownej dla jednej ze stron.
Kara umowna to zabezpieczenie dla wierzyciela, który zawarł umowę z kimś, kto w nieodpowiedni sposób ją wykonał. Jeśli któraś ze stron umowy jej nie wykona lub wykona w sposób nieodpowiedni, jest zobowiązana do zapłacenia kwoty, która została ustalona w umowie. Strony muszą zastrzec, że naprawa szkody będzie miała miejsce w postaci zapłaty ustalonej kwoty. Głównym celem kary umownej jest motywowanie do spełnienia danego świadczenia. Dlatego też strona nie może zaniechać wykonania umowy po to, by następnie wpłacić określoną kwotę.
Instytucję kary umownej regulują przepisy prawa cywilnego, a konkretniej artykuł 483 oraz 484 Kodeksu cywilnego. Według artykułu 483 § 1 “Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy”. Jak wynika natomiast z art. 484 § 1 “W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły”. W paragrafie 2 natomiast zaznaczono, że jeśli zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, dłużnik może zażądać zmniejszenia wysokości kary umownej. Podobna możliwość występuje, jeśli kara umowna jest rażąco wygórowana.
Karę umowną można podzielić na kilka rodzajów. W jednej umowie można zamieścić przepisy dotyczące kilku rodzajów kar. Ich stosowanie może zależeć od tego, czy np. umowy nie wykonano z powodu opóźnienia, nienależytego wykonania lub niewykonania.
Kara umowna wyłączna jest najprostszym oraz najczęściej stosowanym rodzajem kary umownej. Przewiduje zapłatę konkretnej kwoty, którą zapisano jako karę umowną. Wierzyciel może dochodzić wyłącznie świadczenia, którego wysokość jest równa tej ustalonej w umowie. Dalsze roszczenia nie są dopuszczalne. Dotyczy to nawet sytuacji, gdy szkoda, której doznała jedna ze stron umowy, znacząco przewyższa wysokość kary umownej. Jeżeli ponadto do umowy wprowadzi się zapis o karze umownej wyłącznej, skorzystanie z innych świadczeń, które są związane ze stratami, nie jest możliwe. Karę umowną wyłączną można określić na jeden z 2 sposobów. Można ją wskazać jako konkretną kwotę — np. „W przypadku niewykonania zobowiązania wykonawca zapłaci zamawiającemu 5 tysięcy złotych”. Karę umowną wyłączną można określić również jako instrukcję, która wskazuje sposób jej obliczenia. Można ją zapisać: “W przypadku niewykonania zobowiązania wykonawca zapłaci zamawiającemu kwotę w wysokości 25% wartości zamówienia”.
Wśród rodzajów kary umownej wyróżnia się również karę umowną zaliczaną. W takiej sytuacji oprócz samej kary umownej można również dochodzić uzupełniającego odszkodowania do wysokości powstałej szkody. Wierzyciel może dochodzić swoich praw na podstawie odpowiedzialności odszkodowawczej, którą określono w art. 471 k.c. Aby uzyskać odszkodowanie, osoba, która ucierpiała w wyniku nienależytego wykonania umowy lub jej niewykonania, za każdym razem powinna udowodnić wysokość doznanej szkody. Jeśli w umowie zabraknie zapisu dotyczącego możliwości ubiegania się o odszkodowanie uzupełniające, jest to niemożliwe, nawet w przypadku gdy wartość szkody jest dużo wyższa niż przewidziana kara.
Kolejny rodzaj kary umownej to kara alternatywna. W przypadku jej zastosowania wierzyciel ma możliwość wyboru między dochodzeniem roszczenia o zapłatę kary umownej i roszczeniem odszkodowawczym na zasadach ogólnych. Wybór, którego raz dokona, jest jednak wyborem wiążącym i ostatecznym. Gdy powództwo w toku postępowania odszkodowawczego zostanie już raz wszczęte, nie można go cofnąć, by dochodzić swoich praw na nowo na podstawie kary umownej. Co więcej, jeśli wysokość uzyskanego odszkodowania okaże się niższa od kary, którą zastrzeżono w porozumieniu, wierzyciel nie może domagać się dopłaty, która uzupełniłaby tę różnicę. O tym, że mamy do czynienia z zastosowaniem kary umownej alternatywnej może świadczyć zapis, „Strona poszkodowana, zamiast kary umownej może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, do wysokości poniesionej szkody.”
Ostatnim rodzajem kary umownej jest kara kumulatywna. Jest to najrzadziej występujący rodzaj sankcji. W jej przypadku wierzyciel może dochodzić zarówno odszkodowania na zasadach ogólnych, jak i ustalonej kary umownej, niezależnie od wysokości poniesionej szkody. Model ten jednak doktryna mocno krytykuje. Kara kumulatywna pełni funkcję represyjną, nie natomiast kompensacyjną, jak pozostałe rodzaje kar umownych. Przez to stosowanie takiej kary nie jest zgodne z założeniami prawa cywilnego. Karom kumulatywnym zarzuca się również, że są one sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co powoduje niedopuszczalność ich stosowania. Kar kumulatywnych zazwyczaj nie stosuje się zatem w obrocie gospodarczym. Naprawienie szkody w przypadku kary kumulatywnej odbywa się na zasadach ogólnych, ma zatem charakter pełny, a nie uzupełniający. Mimo krytyki niektórzy przedsiębiorcy próbują zawrzeć karę umowną kumulatywną w swoich umowach. Zapis ten może przyjąć następującą formę: „Zapłata kary umownej nie pozbawia stron prawa dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, niezależnie od przewidzianej kary umownej”.
Jeśli w umowie nie określono, jaki rodzaj kary umownej należy zastosować, przyjmuje się, że zastrzeżona kara jest karą wyłączną.
Kara umowna oraz odszkodowanie na zasadach ogólnych to instytucje, które są do siebie bardzo podobne. Zarówno jedną, jak i drugą uregulowano w Kodeksie cywilnym. Można je stosować w sytuacjach, gdy zobowiązania jednej ze stron nie spełniono. Podstawową różnicą między karą umowną a odszkodowaniem na zasadach ogólnych jest źródło ich powstania. Zasady naliczania kary umownej oraz jej wysokość należy określić w zawieranej umowie. Odszkodowanie wynika bezpośrednio z ustawy. Kary umownej można domagać się jedynie przy zobowiązaniach niepieniężnych. Dochodzenie odszkodowania jest natomiast możliwe przy każdym rodzaju umowy.
Karę umowną można zastrzec np. w umowach zlecenia. Można między innymi zobowiązać zleceniobiorcę do jej zapłaty ze względu na niewykonanie zobowiązania, biorąc pod uwagę fakt, że jest to świadczenie niepieniężne. Kara umowna za opóźnienie w zapłacie będzie natomiast nieważna.
Na temat wysokości kary umownej wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 9 lutego 2005 r. Można uznać ją za rażąco wygórowaną, jeśli jest ona zbliżona do wysokości zobowiązania, które wykonano z opóźnieniem. Jeśli dłużnik natomiast nie wykonał danego świadczenia w ogóle, możliwe jest zasądzenie jej w tej wysokości.
Na temat zależności kary umownej od szkody pojawiają się odmienne stanowiska w doktrynie oraz orzecznictwie. Według Kodeksu cywilnego kara umowna należy się bez względu na wysokość szkody. Jeśli kara umowna zostanie zastrzeżona na wypadek niewykonania umowy lub nienależytego jej wykonania, dłużnik nie jest zwolniony z jej zapłaty nawet w sytuacji, gdy wierzyciel nie poniósł żadnej szkody. Jeśli natomiast sam wierzyciel przyczynił się do powstania sytuacji, na której skutek powstała lub zwiększyła się szkoda, kara umowna podlega zmniejszeniu stosownie do okoliczności.
Kara umowna spełnia kilka funkcji. Jedną z nich jest funkcja kompensacyjna, rozumiana jako zapłata odszkodowania. Kolejną funkcją jest represyjna, występująca w szczególności w przypadku kary umownej kumulatywnej. Inne funkcje to funkcja stymulacyjna, ponieważ zadaniem kary umownej jest dążenie do realnego wykonania zobowiązania. Funkcja prewencyjna natomiast przejawia się w dążeniu do wpływania na zachowanie dłużnika.
W przypadku zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania, jeśli dłużnik go nie wykonał, wierzyciel nie może domagać się zapłaty kary umownej przy jednoczesnym żądaniu wykonania danego zobowiązania. W takim przypadku wskazuje się, że możliwe jest dochodzenie roszczenia o wykonanie zobowiązania albo roszczenia o karę umowną. Jeśli jedno roszczenie zostanie zaspokojone, możliwość dochodzenia drugiego roszczenia staje się wyłączona. Jeżeli natomiast zobowiązanie zostanie wykonane w sposób nienależyty, wierzyciel może zażądać zarówno kary umownej, jak i wykonania zobowiązania.
Rozpatrując odpowiedzialność dłużnika, należy również zwrócić uwagę na to, czy kara umowna została zasądzona z tytułu zwłoki, czy opóźnienia. Bardzo często pojęcia te są ze sobą mylone i stosowane zamiennie. Każde z pojęć jednak dotyczy innych następstw prawnych. Dane zobowiązanie jest spełnione w sposób należyty, jeśli spełnienie świadczenia występuje w określonym terminie. Jeśli tego terminu nie określono, należy spełnić świadczenie po wezwaniu wykonawcy przez wierzyciela. Jeżeli termin ten nie będzie dotrzymany, występuje zwłoka lub opóźnienie.
Zwłoka, zgodnie z art. 476 Kodeksu cywilnego, to kwalifikowany rodzaj opóźnienia. Oznacza to, że winę za nią ponosi osoba zobowiązana. Opóźnienie natomiast występuje z przyczyn, na które zobowiązany nie ma wpływu. Może do nich należeć między innymi siła wyższa. Opóźnienie co do zasady nie powoduje negatywnych następstw prawnych. Wyjątkiem jest opóźnienie w spełnieniu zobowiązania pieniężnego, kiedy to skutkiem takiego opóźnienia jest zapłata odsetek. Inaczej wygląda natomiast sytuacja w przypadku wystąpienia zwłoki. Wierzyciel może w takiej sytuacji domagać się naprawienia szkody, za którą winę ponosi dłużnik. Może zatem żądać naprawienia szkody niezależnie od wykonania zobowiązania głównego. W zakres szkody wchodzą nie tylko faktycznie poniesione przez dłużnika straty (damnum emergens), ale również utracone korzyści (lucrum cessans), rozumiane jako korzyści, których dany podmiot nie osiągnął ze względu na fakt, że ktoś nie wykonał swojego zobowiązania w odpowiedni sposób, uniemożliwiając ich osiągnięcie.
Zarówno w przypadku zwłoki, jak i opóźnienia naliczanie kar ustaje w momencie spełnienia świadczenia. Naliczanie kar wstrzymuje się również w przypadku odroczenia przez wierzyciela terminu wykonania zobowiązania.
Należy pamiętać, że zawierając w umowach zapisy dotyczące kar umownych, powinno się być jak najbardziej precyzyjnymi w sposób jak najdokładniejszy określić podstawy, które mają stanowić bazę do ich naliczenia. Podczas zawierania umów niezwykle istotna jest również świadomość własnych praw oraz obowiązków.
