Testament stanowi jedyną dopuszczalną formę oświadczenia woli celem rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Oznacza to, że tylko poprzez ważny testament możemy zabezpieczyć przyszłość wybranych przez nas osób. W przypadku braku testamentu, uznania go za nieważny lub gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Polskie prawo dopuszcza różne rodzaje testamentów, które zostaną opisane szerzej w dalszej części artykułu.
Kwestie dotyczące testamentów reguluje prawo spadkowe. Prawo do sporządzenia ważnego testamentu mają osoby pełnoletnie, mające pełną zdolność do czynności prawnych. Testament musi być sporządzony osobiście, nie można zatem sporządzić czy odwołać testamentu przez przedstawiciela. Testament może zawierać ostatnią wolę tylko jednego spadkodawcy. Oznacza to, że niezależnie od pokrewieństwa i wspólności majątku, nie można sporządzić testamentu wspólnie np. z małżonkiem (w takiej sytuacji byłby on nieważny). Każdy z małżonków zobowiązany jest do samodzielnego spisania swojej ostatniej woli.
Wyróżnia się dwie formy testamentów:
Pierwsza forma – testamenty zwykłe – dzielą się na:
Testament holograficzny to najprostsza forma testamentu. Do zachowania tej formy wymagane jest jedynie własnoręczne spisanie treści testamentu, podpisanie sporządzonego pisma oraz opatrzenie go datą. Nie jest zatem możliwe napisanie treści tekstu na komputerze lub przez inną osobę oraz wyłącznie podpisanie go przez spadkodawcę. Dla ważności testamentu holograficznego nie jest wymagana obecność świadków. Oznacza to, że spadkodawca może zachować w tajemnicy zarówno fakt sporządzenia testamentu, jak i jego treść. Konieczność własnoręcznego spisania całego testamentu ma na celu umożliwienie spadkodawcy swobodnego rozrządzenia swym majątkiem na wypadek śmierci oraz zapewnienie autentyczności testamentu. Sfałszowanie bowiem całego pisma jest znacznie trudniejsze niż sfałszowanie samego podpisu. Możliwe jest w przypadku osób niepełnosprawnych, które nie mają rąk lub ręki, ale umiejących pisać przy użyciu protezy, czy nogi sporządzenie ważnego testamentu holograficznego.
Testamentu takiego nie mogą sporządzić osoby niewidomie tzw. Pismem Braille’a. Powinien być napisany czytelnie, albowiem całkowicie nieczytelne pismo spadkodawcy może pociągać za sobą bezskuteczność testamentu.
Testament notarialny jest sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego. Uznaje się go za najbezpieczniejszą formę testamentu z uwagi na profesjonalną pomoc notariusza przy redagowaniu takiego dokumentu oraz jego szczególny walor oryginalności – notariusz weryfikuje bowiem czy osoba sporządzająca testament robi to w sposób świadomy. Pozostawanie oryginału testamentu w kancelarii notarialnej chroni go także przed możliwością zniszczenia, ukrycia lub sfałszowania. Sporządzenie tego testamentu polega na złożeniu przez spadkodawcę oświadczenia woli w kancelarii notarialnej, bądź w sytuacji, gdy z usprawiedliwionych przyczyn, np. ciężkiej choroby spadkodawca nie może się stawić w siedzibie kancelarii wyjątkowo poza tym lokalem. Notariusz ma obowiązek potwierdzić tożsamość spadkodawcy, jego zdolność testowania oraz upewnić się przy odczytywaniu aktu, że osoba biorąca udział w czynności rozumie treść oraz znaczenie aktu, a także że akt jest zgodny z jej wolą. Testament notarialny ma charakter dokumentu urzędowego.
Testament allograficzny jest testamentem urzędowym. Jego sporządzenie polega na tym, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swoją wolę ustnie wobec określonej osoby urzędowej. Ustawodawca określił w art. 951 § 1 KC katalog zamknięty takich osób. Należą do niego: wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownik urzędu stanu cywilnego. Takie oświadczenie woli spisuje się w protokole, w którym umieszcza się także datę jego sporządzenia. Następnie protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. W dalszej kolejności podpisuje go spadkodawca, osoba wobec której spadkodawca oświadczył swoją wolę oraz świadkowie. Sporządzając testament allograficzny, spadkodawca ma obowiązek oświadczyć swoją wolę ustnie. Nie może zatem z tej formy skorzystać osoba głucha czy niema. Wykluczone jest skorzystanie z innego systemu znaków, np. z języka migowego.
Z kolei testamenty szczególne dzielą się na:
Testament ustny, podobnie jak pozostałe rodzaje testamentów szczególnych, może zostać sporządzony jedynie ww. sytuacjach ściśle określonych w ustawie. Są to sytuacje, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy; gdy okoliczności szczególne uniemożliwiają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu lub gdy okoliczności szczególne utrudniają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Wystarczające jest spełnienie jednej z ww. przesłanek. Testament ustny polega na złożeniu oświadczenia woli spadkodawcy w obecności co najmniej trzech świadków. Wszyscy świadkowie muszą być obecni jednocześnie. Następnie oświadczenie to spisuje jeden ze świadków lub osoba trzecia, przed upływem roku od jego złożenia. W dokumencie tym należy zawrzeć datę i miejsce oświadczenia, ale także datę i miejsce jego sporządzenia. Dokument ten dla zachowania jego ważności muszą podpisać wszyscy świadkowie lub dwóch z nich i spadkodawca.
W przypadku, gdy nie doszło do spisania oświadczenia ww. sposób można tego dokonać przed sądem w terminie sześciu miesięcy od otwarcia spadku. W tym wypadku świadkowie muszą złożyć zgodne zeznania w celu wykazania treści złożonego przez spadkodawcę oświadczenia woli. Testament ustny staje się ważny dopiero po jego potwierdzeniu w któryś z ww. sposobów.
Testament podróżny można sporządzić w przypadku podróży statkiem morskim lub powietrznym. Spadkodawca zobowiązany jest wówczas złożyć oświadczenie woli dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Następnie wola spadkodawcy musi zostać spisana przez osobę odbierającą oświadczenie. Wykluczone jest by dokonał tego świadek. Dokument ten należy odczytać spadkodawcy przed jego podpisaniem i opatrzyć datą. Testament podróżny podpisuje spadkodawca, kapitan statku lub jego zastępca oraz świadkowie. Istotne jest, że pomimo tego, że testament sporządzony na polskim statku morskim i powietrznym ma charakter testamentu allograficznego mogą go sporządzić także osoby nieme, głuche i głuchonieme.
Testament wojskowy można sporządzić wyłącznie w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Można go sporządzić w następujących formach. Po pierwsze, poprzez złożenie oświadczenia woli ustnie przed sędzią wojskowym, który spisuje ją w protokole z podaniem daty i miejsca jego sporządzenia oraz odczytuje protokół spadkodawcy i czyni o tym wzmiankę w protokole. Drugą opcją jest złożenie oświadczenia woli w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy podając datę i miejsce, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie. Po trzecie, jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza ustnie swą ostatnią wolę w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy; tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.
Wspólną cechą testamentów szczególnych jest to, że tracą one moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Zatem testamenty szczególne wygasają. Jeżeli spadkodawca nie możliwości sporządzenia którejkolwiek z form testamentu zwykłego, termin ten ulega zawieszeniu, do czasu ustania przeszkód.
Przechodząc do kwestii kwestionowania testamentu, stwierdzić należy, że można tego dokonać w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę tego postanowienia. Jest to możliwe także w toku sprawy o zachowek, w sytuacji, gdy osobę żądającą zachowku wydziedziczono w testamencie. Dopuszcza się nadto, powództwo o ustalenie ważności lub nieważności testamentu. Dotyczy to sytuacji, w których nie można zaspokoić interesu powoda we wskazanych wcześniej postępowaniach. Testament można unieważnić także w sprawie o dział spadku, w sytuacji, gdy zawiera wskazania co do podziału majątku spadkowego.
Podważenie testamentu następuje poprzez podniesienie zarzutu nieważności testamentu, który można podnieść wyłącznie przed sądem. Skutecznie kwestionować można testamenty sporządzone w dowolnej formie, zarówno testamenty zwykłe, jak i testamenty szczególne. Należy jednak pamiętać, że trzeba wykazać, że zachodzi, któraś z przesłanek nieważności testamentu. Zgodnie z art. 945 KC testament jest nieważny, jeżeli sporządzono go:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Przy sporządzaniu testamentu brak świadomego oraz swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli może nastąpić z jakichkolwiek powodów. Dotyczy to nawet sytuacji, w której spadkodawca nie znajduje się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych. Oświadczenie woli spadkodawcy jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a spadkodawca jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Z kolei oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.
Swobodę testowania wyłącza choroba spadkodawcy i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować. Ugruntowane orzecznictwo sądów wskazuje, że stan osłabienia woli wynika z przyczyny wewnętrznej, tzn. choroby lub wieku testatora, osłabiających jego aktywność i siłę woli, tak że nie jest w stanie przeciwstawić się sugestiom i naciskom osób trzecich, pod których wyłączną opieką pozostaje, nalegających na określony sposób testowania, a zatem nie jest w stanie swobodnie powziąć decyzji i wyrazić swojej ostatniej woli.
Przechodząc do kwestii błędu należy pamiętać, że dotyczy to zarówno błędu co do treści testamentu, jak i błędu w pobudce działania spadkodawcy. Zachodzić musi wówczas uzasadnione przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu określonej treści. W takim przypadku sąd prowadzący postępowanie ma obowiązek ustalić i ocenić, czy gdyby spadkodawca znał rzeczywisty stan spraw, to bardziej prawdopodobne byłoby, że sporządziłby testament określonej treści, czy też należy sądzić, że dokonałby rozrządzeń odmiennej treści albo nie sporządziłby w ogóle testamentu. Wykazanie błędu przy testamencie prowadzi wyłącznie do rozstrzygnięć negatywnych – spadkodawca nie dokonałby rozrządzenia określonej treści, gdyby nie działał pod wpływem błędu. Taki testament jest nieważny.
Groźba jako wada oświadczenia woli przy testamencie wystąpi wówczas, gdy po stronie spadkodawcy powstaje stan obawy, pod wpływem którego sporządza on testament. Przykładowo, gdy ktoś, chcąc zmusić inną osobę do złożenia oświadczenia woli o określonej treści grozi, że użyje pewnych środków, które przyniosą niekorzystne skutki dla spadkodawcy, jeśli nie złoży określonego oświadczenia woli. Wystarczy, że testament sporządzono pod wpływem groźby. Groźba nie musi stanowić przy tym jedynej przyczyny sporządzenia testamentu. Wystarczy, aby miała poważny wpływ na decyzję spadkodawcy sporządzenia testamentu określonej treści. Nawet zatem groźba sprowadzenia np. klęski żywiołowej może prowadzić do nieważności testamentu. Ma to miejsce jeżeli spadkodawca wierzył w taką możliwość i pod wpływem obawy dokonał pewnych rozrządzeń.
Należy jednak wskazać, że nie można powoływać się na nieważność testamentu po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a także po upływie lat 10 od otwarcia spadku, czyli od momentu śmierci spadkodawcy.
Jednakże nie tylko wady oświadczenia woli mogą prowadzić do nieważności testamentu. Art. 942 KC wyklucza testamenty wspólne – taki testament jest nieważny. Art. 944 KC określa kto posiada zdolność testowania, osoba niepełnoletnia, nie posiadająca zdolności do czynności prawnych nie może sporządzić ważnego testamentu.
Jak wynika z art. 958 KC jeżeli świadek obecny przy sporządzaniu testamentu był niezdolny bezwględnie, testament jest nieważny. Niezdolność bezwględna to okoliczność, w której świadek nie potrafił czytać, pisać, czy był skazany prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Taka sama sytuacja ma miejsce jeżeli świadek był niezdolny względnie. Niezdolność ta zachodzi, gdy przewidziano dla niego w testamencie jakąkolwiek korzyść, bądź był małżonkiem, czy krewnym spadkodawcy.
