Czynności dowodowe są kluczowe w procesie karnym. Pozwalają one na prawidłowe i dokładne przeprowadzenie procesu. Jedną z takich czynności jest okazanie. W jaki sposób jest ono przeprowadzane i w jakich przypadkach jest dozwolone? W artykule przedstawiam kilka najważniejszych informacji dotyczących okazania.
Szczegółowe informacje o okazaniu znajdują się w kodeksie postępowania karnego. Okazanie jest czynnością zarówno kryminalistyczną, jak i procesową i jest przeprowadzane, kiedy konieczne jest rozpoznanie: sprawcy czynu, przedmiotów, które mogły służyć do popełnienia czynu, miejsca zwłok, a także do rozpoznania głosu.
Okazanie może być również określane jako rekognicja, rozpoznanie lub przedstawienie w celu rozpoznania. Ta czynność oparta jest o wykorzystywanie właściwości ludzkiej psychiki, w tym wypadku jej pamięci. Polega na przedstawieniu, prezentacji osobie przesłuchiwanej innej osoby, jej wizerunku (np. zdjęcia) lub rzeczy w celu jej rozpoznania. Jest to o tyle ważna czynność, że jej zasady i przebieg ściśle określa artykuł 173. kodeksu postępowania karnego. Sprawdź więcej artykułów z pola prawa karnego.
Osoby, które biorą udział w okazaniu to najczęściej świadkowie, w tym osoby pokrzywdzone, które stwierdziły, że widziały sprawcę przestępstwa. Okazanie przeprowadza się właśnie w celu weryfikacji tego twierdzenia. Czasami okazanie jest konieczne, kiedy istnieją wątpliwości, co do tego czy osoba podejrzewana rzeczywiście jest odpowiedzialna za przestępstwo.
Możliwe jest okazanie nie tylko samej osoby, ale też jej wizerunku. Jednak okazanie bezpośrednie ma dużo wyższą wartość. To znaczy, że rozpoznawanie np. jedynie za pomocą zdjęcia, nie jest aż tak dokładne, jak zobaczenie osoby podejrzanej na żywo, które pozwala na przywołanie większej liczby bodźców, a przez to na dokładniejsze przeprowadzenie rozpoznania. W przypadku okazywania poprzez fotografie, nie ma ono aż tak jednoznacznej wymowy oraz musi podlegać wnikliwej ocenie.
Aby wykluczyć możliwość sugestii, osoba okazywana musi znaleźć się w grupie minimum czterech osób. Osoby, które są w grupie okazywanych, powinny być w podobnym wieku, być podobnego wzrostu, tuszy, ubioru i innych cech charakterystycznych. Powinno się też przestrzegać zasady o braku możliwości zobaczenia osoby okazywanej przez osobę przesłuchiwaną przed procesem okazania, ponieważ to również mogłoby być sugestywne. Organ, który przeprowadza ten proces, ma obowiązek zadbania o to, by wygląd okazywanego nie różnił się od czasu, kiedy przestępstwo było dokonane. Ważne jest też, aby w razie dokonywania okazywania przedmiotów, nie zostały one przedstawione w sposób wskazujący, w jaki sposób zostały użyte.
Pierwszym rodzajem jest okazanie rzeczy, przedmiotów. W takim wypadku odbywa się ono w formie jawnej. Oznacza to, że nie ma potrzeby przeprowadzać rozpoznania w specjalnym pomieszczeniu, który zapewniałby osobie przesłuchiwanej anonimowość, ponieważ nie ma takiego zagrożenia. Okazanie przedmiotu należy przeprowadzić w taki sposób, aby przedmioty były podobne, ale nie identyczne, chyba że okazywany przedmiot ma jakąś bardzo charakterystyczną cechę, np. inicjały. Jeśli przedmioty byłyby niemalże takie same to uniemożliwiałoby rozpoznanie. Dlatego są one jedynie z tej samej grupy przedmiotów, lecz posiadają różnice. Natomiast umieszczenie przedmiotu wśród rzeczy zupełnie odmiennych (np. kolorem) byłoby zbyt sugestywne.
Drugim rodzajem jest okazanie osoby. Zalicza się do niego rozpoznanie wyglądu, głosu i sposobu zachowania. Taki rodzaj okazania dzieli się na jawny i tajny. W obu rodzajach warunkiem jest okazanie minimum 4 osób, maksymalnie 20 osób, zawsze jednak w parzystej liczbie. Dlaczego? Badania pokazują, że połowa osób ma skłonność do przywiązywania większej uwagi do osób, rzeczy, które są w centralnym miejscu. Pokazując osoby w okazaniu tajnym, np. przy użyciu lustra fenickiego, robi się to w celu ochrony przesłuchiwanego. Robi się tak, kiedy istnieje obawa o możliwości chęci zemsty u podejrzanego, którego może ograniczać np. tylko tymczasowe aresztowanie, lub w przypadku obawy o stan psychiczny świadka. Najczęściej dzieje się tak, kiedy świadek jest ofiarą zdarzenia, a wśród okazywanych osób znajduje się podejrzany sprawca czynu. Gdyby ofiara spotkałaby się z nim twarzą w twarz, mogłaby doznać szoku psychicznego.
W przypadku okazania osób, prawo zezwala aby został użyty przymus bezpośredni, jeśli podejrzany nie chce się zgodzić na to dobrowolnie. W myśl zasady o możliwie jak największym podobieństwie podejrzanego do wyglądu z czasu zdarzenia, jest możliwe np. zgolenie brody lub wąsów. Jest możliwe również przeprowadzenie tak zwanego “ślepego” lub “pustego” okazania. Dzieje się tak, kiedy chce się sprawdzić wiarygodność świadka. Kiedy np. świadek idzie na okazanie i jest pewien, że policja złapała już sprawcę i wskaże osobę, która byłaby do niego najbardziej podobna. Aby sprawdzić, czy świadek jest spostrzegawczy, możliwe jest nieumieszczenie sprawcy wśród osób okazywanych. Jeśli w takim wypadku przesłuchiwany nie wskaże nikogo z tej grupy, potwierdzi swoją spostrzegawczość.
W każdym przypadku okazania ważne są jeszcze dwie zasady. Po pierwsze, okazanie nie może odbywać się w grupie. Można przesłuchiwać tylko jedną osobę na raz. W taki sposób nie zaburzy to swobodnego rozpoznania żadnej z osób, zwłaszcza tej, która odezwałaby się jako druga. Po drugie, w przypadku przesłuchiwania większej liczby osób, nie można dopuścić do ich kontaktu między sobą, jeśli któreś z nich jeszcze nie przeszło tej czynności.
Okazanie czy też rekognicję, można podzielić na trzy etapy. Pierwszym z nich i obowiązkowym, jest przesłuchanie osoby rozpoznającej. Ma ono na celu zebrać jak najwięcej informacji na temat widzianej osoby. Przesłuchiwany powinien wymienić wszystkie zapamiętane przez niego cechy wyglądu i cechy szczególne, którymi by się wyróżniała. Ważne jest również, aby świadek spróbował określić cechy tzw. dynamiczne, czyli np. sposób, w jaki się poruszał, charakterystyczne tiki lub gesty, które świadek zauważył. Mając takie dane, policja typuje lub poszukuje sprawcę oraz dobiera osoby tzw. przybrane. To są osoby, które na podstawie tych cech dobierane są w podobny sposób aby stanąć w grupie rozpoznawanej wraz z podejrzanym.
Po przesłuchaniu następuje etap drugi okazania, czyli tak zwana prezentacja parady identyfikacyjnej. Wiele reguł z tego etapu zostało wspomnianych już wyżej, są one zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 2003 roku. Okazanie odbywa się w siedzibie organu, który dokonuje tej czynności, poza uzasadnionymi przypadkami. Okazania odbywają się w specjalnie do tego przystosowanych pomieszczeniach. Powinno pozwalać ono na dokładne przyjrzenie się osobie okazywanej, jej wizerunkowi lub rzeczy. Bardzo ważnym elementem jest odpowiednie oświetlenie. Organ przeprowadzający musi zapewnić takie warunki, które uniemożliwiają osobie przesłuchiwanej zobaczenie osoby okazywanej lub przedmiotu wcześniej niż przed okazaniem. Ważne jest też, aby okazania odbywały się pojedynczo, dlatego, że dokonuje się tylu okazań, ile jest osób przesłuchiwanych.
Osoby biorące udział w okazaniu muszą być do siebie zbliżone wyglądem, być podobnego wzrostu, tuszy i w podobnym ubiorze. W gronie osób przybranych nie mogą znaleźć się osoby znane rozpoznającym ani funkcjonariusze policji. Okazywany ma prawo wybrać dowolne miejsce w grupie osób przybranych, pamiętając o parzystej liczbie osób, aby nikt nie znalazł się w centralnym miejscu. W uzasadnionych przypadkach należy osobie rozpoznającej zapewnić takie warunki, by mogła swobodnie zapoznać się ze znakami szczególnymi, w tym przede wszystkim z tatuażami, bliznami oraz aby umożliwić ruchy odpowiadające cechom dynamicznym.
Po odpowiednim przygotowaniu parady identyfikacyjnej świadek udaje się do specjalnego pomieszczenia. Może on przez nieograniczony czas przyjrzeć się osobom, które biorą udział w okazywaniu. Osoby ustawiają się w jednej linii, prezentuje się ich równocześnie. Wynikiem okazania może być rozpoznanie sprawcy, nierozpoznanie lub stwierdzenie, że świadek nie pamięta dokładnie podejrzanego. Po dokonanym rozpoznaniu, świadek powinien wskazać ręką lub poprzez podanie numeru osoby, którą rozpoznał. Rozpoznany musi podać wtedy swoje dane osobowe. Kluczowe jest, aby organ, który przeprowadza okazanie, nie sugerował w żaden sposób tożsamości osoby podejrzanej.
Po prezentacji, kolejnym etapem jest ponowne przesłuchanie osoby, która dokonywała rozpoznawania. Ponowne przesłuchanie ma na celu uargumentowanie, dlaczego świadek wskazał tę osobę. Dlatego ten etap nie następuje w przypadku, kiedy wynikiem okazania jest nierozpoznanie osoby. W tym etapie ważną rolę odgrywa funkcjonariusz, który przeprowadza przesłuchanie. Należy wychwycić różnice między opisem cech z pierwszego przesłuchania a uzasadnieniem rozpoznania, o ile one wystąpiły i dojść do tego, dlaczego one wystąpiły. Wyodrębnienie tych niezgodności może mieć duży wpływ na wiarygodność rozpoznania.
Ze względu na swój niepowtarzalny charakter, należy bardzo starannie dokumentować okazanie. Okazanie przeprowadza się tylko raz, tylko wtedy przesłuchiwany porównuje swoje pierwsze spostrzeżenia z momentu, w którym widział podejrzanego pierwszy raz. Przy powtórnym okazaniu, mógłby już porównywać obraz w głowie, który zapamiętał przy pierwszym okazaniu. Dla okazania ważne jest, aby opierało się na tak zwanych spostrzeżeniach pierwotnych. Ten proces dokumentuje się w specjalnym protokole. Powinien on zawierać:
