Recydywa w powszechnym rozumieniu oznacza powrót osoby wcześniej skazanej do przestępstwa. Zaistnienie recydywy powoduje możliwość zaostrzenia kary stosowanej wobec skazanego. Wskazuje się, że recydywa może stanowić świadectwo nieskuteczności funkcjonowania systemu sankcji karnych, które zastosowano. Ponadto wśród możliwych przyczyn powrotu do przestępstwa wyróżnia się także pozostawanie w kryminogennym środowisku. Możliwe przyczyny to również zjawiska związane z funkcjonowaniem psychicznym skazanych. Są to, m.in. cechy takie, jak impulsywność lub nieumiejętność przewidywania skutków swoich działań. W poniższym artykule przytaczamy, co kryje się za pojęciem recydywy. Zwracamy także uwagę, kiedy mamy z nią do czynienia oraz jaką sankcją zagrożony jest powrót do przestępstwa.
Zgodnie z Kodeksem Karnym, artykułem 64 wskazuje się na 2 rodzaje recydywy. Jest to recydywa zwykła oraz recydywa wielokrotna (multirecydywa). Wyróżnia się również recydywę kryminologiczną oraz recydywę penitencjarną. Recydywa kryminologiczna to ponowne popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa. Recydywa penitencjarna ma natomiast miejsce w sytuacji ponownego odbywania kary. Jest to zjawisko, które ma miejsce niezależnie od tego, czy osoba skazana dokonała przestępstw, które są do siebie podobne.
Recydywa kryminologiczna ma miejsce niezależnie od tego, czy doszło do skazania sprawcy przestępstwa, czy nie. Dodatkowo nie zależy ona również od tego, jaki rodzaj kary odbywał oskarżony i czy ostatecznie ją odbył. Recydywa kryminologiczna to zatem zjawisko społeczne, które jest niezależne od unormowań formalnych. Ponadto wyróżnia się również recydywę jurydyczną (prawną), w przypadku której mamy do czynienia z powstaniem ujemnych skutków dla sprawcy, które to skutki zostały określone w ustawie. Recydywa jurydyczna związana jest z kryteriami określonymi w Kodeksie karnym. Niektóre przypadki faktycznego powrotu do przestępstwa nie będą zatem wchodziły w zakres pojęcia, jakim jest recydywa jurydyczna.
Rodzaje recydywy, takie jak recydywa zwykła oraz multirecydywa funkcjonują w ramach recydywy jurydycznej. Należy ponadto zaznaczyć, że recydywa jurydyczna dotyczy kwestii związanych z samym wymierzaniem kary. Pojęcie takie, jak recydywa penitencjarna wiąże się natomiast z jej wykonywaniem. Jednocześnie zwraca się uwagę, że jakikolwiek powrót do przestępstwa powinien stanowić okoliczność uwzględnianą przy orzekaniu wymiaru kary.
Regulacje dotyczące recydywy zwykłej znajdują się w art. 64 § 1. Zgodnie z nim z recydywą zwykłą mamy do czynienia:
Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które go skazano. Przestępstwa podobne to te przestępstwa, które zakwalifikowane są do tego samego rodzaju przestępstw. Są to także przestępstwa, w przypadku których doszło do zastosowania przemocy lub groźby jej użycia, bądź przestępstwa zaliczane do przestępstw popełnionych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. By można było mówić o recydywie zwykłej, drugie przestępstwo skazanego musi być podobne do przestępstwa, za które nastąpiło skazanie, nie natomiast do dowolnego popełnionego wcześniej przestępstwa. Oznacza to, że przestępstwa te powinny godzić w to samo dobro podlegające ochronie prawnej.
W takiej sytuacji możliwe jest zasądzenie przez sąd kary przewidzianej za przypisane sprawcy przestępstwo. Kara ta może wynieść do górnej granicy ustawowego zagrożenia, zwiększonego o połowę. Jest to jednak działanie fakultatywne. Oznacza to, że mimo spełnienia wszystkich przesłanek umożliwiających zwiększenie orzekanej kary, sąd nie musi owego zwiększenia dokonać. Podsumowując, by doszło do recydywy zwykłej, musi być spełnionych kilka warunków:
Aby można było mówić o przestępstwie umyślnym, sprawca popełnionego przestępstwa powinien mieć zamiar jego popełnienia. Może to być zarówno zamiar bezpośredni, jak i zamiar ewentualny. Oznacza to, że sprawca powinien chcieć popełnić dany czyn zabroniony. Nawet poważne przestępstwa, których dokonano nieumyślnie, nie mogą powodować uznania danej osoby za recydywistę.
Odbyciem kary będzie nie tylko odbywanie kary, którą orzeczono w Polsce, ale także tej orzeczonej i odbywanej za granicą. Należy jednocześnie wskazać, że odbycie kary to także okres tymczasowego aresztowania, który zaliczono na poczet kary pozbawienia wolności. Przy tym zaznacza się, że jeśli dojdzie do aresztowania w innej sprawie, nie można czasu aresztowania zaliczyć do czasu odbywania kary. Aresztowanie powinno dotyczyć bowiem tej sprawy, która jest podstawą do osądzania w kwestii dopuszczenia się recydywy.
Jednocześnie zwraca się uwagę, że jeśli skazany odbywał karę pozbawienia wolności z przerwami, również spełniony jest warunek odbycia kary. Warunek odbycia kary zostaje spełniony również w sytuacji, kiedy była ona odbywana w systemie dozoru elektronicznego. Karą pozbawienia wolności nie będzie natomiast pobyt w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich. Jeśli dana karę skazanemu darowano np. na mocy amnestii, nie uznaje się jej za karę odbytą. Wyjątkiem jest natomiast sytuacja, kiedy to mimo darowania kary sprawca rzeczywiście odbył z niej co najmniej 6 miesięcy. Termin 5 lat należy liczyć od momentu zwolnienia skazanego z zakładu karnego.
Drugim przykładem recydywy jest recydywa wielokrotna. Nazywa się ją także multirecydywą. Dotyczy ona skazanego w warunkach określonych w przypadku recydywy zwykłej. Skazany dopuszczający się recydywy wielokrotnej musi odbyć co najmniej rok kary pozbawienia wolności. Co więcej, w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary, ponownie popełnia umyślnie przestępstwo przeciwko zdrowiu lub życiu. Inne przestępstwa, w przypadku których można mówić o recydywie wielokrotnej to przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem, a także inne przestępstwa przeciwko mieniu, popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia. W sytuacji dopuszczenia się multirecydywy przez skazanego sąd może orzec karę w wysokości powyżej dolnej granicy zagrożenia karą. Maksymalna wysokość kary może wynieść do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Możliwość zwiększenia o połowę górnej granicy kary dotyczy każdej z kar przewidywanych za popełnienie danego przestępstwa. Mogą to być zatem również kary takie jak np. grzywna czy ograniczenie wolności.
By można było mówić o multirecydywie, musi dojść do popełnienia co najmniej trzech przestępstw. Ich sprawca musi zostać ukarany. W warunkach multirecydywy nie może dojść do nadzwyczajnego złagodzenia kary. Multirecydywa wyklucza także warunkowe umorzenie postępowania. Nadal istnieje jednak możliwość warunkowego zawieszania wykonania kary. Jest to jednak instytucja prawna, z której w zasadzie nie korzysta się w przypadku wielokrotnych recydywistów. Warunkowe przedterminowe zwolnienie recydywisty z wykonywania kary jest teoretycznie możliwe po odbyciu ¾ zasądzonej kary. Jednocześnie nie może ono nastąpić wcześniej niż po roku faktycznego wykonywania kary.
W paragrafie 3 artykułu 64. Kodeksu karnego stwierdzono ponadto, że podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie dotyczy zbrodni. Możliwe jest jednak zasądzenie kary, która wyniesie górną wysokość zagrożenia. W takim przypadku sąd bierze pod uwagę recydywę przy ustalaniu sądowego wymiaru kary.
Poza wymienionymi konsekwencjami powrotu do przestępstwa wymienia się również inne. Należą do nich m.in. zakaz stosowania warunkowego umorzenia postępowania, jeśli sprawca zostanie skazany za przestępstwo umyślnie, orzeczenie zakazu prowadzenia wszystkich pojazdów, w sytuacji, kiedy sprawca został ponownie skazany za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Inną karą orzekaną w przypadku recydywisty może być również zakaz wstępu na imprezy masowe, jeśli powtórne skazanie również wystąpiło w związku z imprezą masową. Recydywista może mieć również zakaz zajmowania określonych stanowisk oraz wykonywania określonych działalności. Dotyczy to w szczególności sprawców przestępstw związanych ze skazaniem na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego. Ponadto, zgodnie z art. 41 par. 1a. Kodeksu karnego, jeśli sprawcę skazano za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, sąd orzeka wobec niego dożywotnio zakaz zajmowania stanowisk związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich, lub z opieką nad nimi.
W sytuacji, kiedy dochodzi do powrotu do przestępstwa, pomimo wcześniejszego zatarcia skazania, nie możemy mówić o recydywie. Zatarcie skazania ma bowiem umożliwić skazanemu bycie traktowanym tak, jakby nie doszło do wcześniejszego popełnienia przestępstwa. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt istnienia przedawnienia recydywy. Termin przedawnienia recydywy zwykłej jest taki sam jak termin przedawnienia multirecydywy. W obu przypadkach wynosi on 5 lat. Czas ten liczy się od odbycia przez sprawcę całości lub części ostatniej kary.
Niekiedy wobec recydywistów orzeka się środki specjalne, które mają na celu zapobiegnięcie powrotowi do przestępstwa. Wyróżnia się wśród nich między innymi terapię, kontrolę miejsca pobytu, a także pobyt w zakładzie psychiatrycznym. W przypadku wielokrotnych recydywistów dochodzi do zaostrzenia procesu socjalizacji. Jednocześnie czynnikiem, który może uniemożliwiać powrót do normalności skazanym za przestępstwa, w szczególności recydywistom oraz multirecydywistom, jest stygmatyzacja. Sprawia ona, że przestępcy mogą nie odnaleźć się w społeczeństwie. Akceptację i uznanie często znajdują jedynie w środowisku innych przestępców. Powrót do kryminogennego środowiska może natomiast przyczynić się do powrotu na ścieżkę przestępstwa.
Powrót do przestępstwa stanowi poważny problem społeczny. Ze względu na to podejmuje się próby, które mają na celu zapobieganie recydywie. Wśród działań mających wpływ na możliwość zapobiegnięcia recydywie wyróżnia się między innymi pomoc postpenitencjarną, a także odpowiednie regulacje prawne, dotyczące osób skazanych za recydywę. W przypadku wspomnianych regulacji należy zwrócić szczególną uwagę na przyczynę stojącą za ponownym dokonaniem przestępstwa. Niezwykle istotne jest także dostosowanie orzekanej kary do wagi popełnionego czynu.
