Prawo polskie dopuszcza możliwość zawierania umów w formie ustnej. Umowa ustna to zobowiązanie się do podjęcia określonych działań podczas rozmowy. W jaki sposób jednak dochodzi się swoich praw w sytuacji zawarcia umowy w taki właśnie sposób?
W kontekście informacji dotyczących zawierania umów warto wspomnieć o zawartej w prawie cywilnym zasadzie swobody umów. Regulacje jej dotyczące zawarto w artykule 353 [1] Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z nim strony mają prawo do dowolnego kształtowania stosunków prawnych, o ile zasady te nie sprzeciwiają się samej naturze kształtowanego stosunku prawnego, regulacjom prawnym, a także zasadom współżycia społecznego. Korzenie zasady swobody umów wywodzą się z zasady równości stron. Dzięki niej wszystkie strony mogą kształtować stosunki prawne, które je wiążą, zgodnie z własnymi oświadczeniami woli.
Zasada swobody umów ma różne ograniczenia, w zależności od tego, jakiego stosunku cywilnoprawnego dotyczy, a także jakie są cechy podmiotów. Jeżeli stosunek prawny będzie sprzeczny z obowiązującymi przepisami, pociągnie to za sobą odpowiednie konsekwencje. Zgodnie z artykułem 58 § 1:
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Jedną z form umowy zawartą w formie ustnej jest np. kupno towarów w sklepie. Zazwyczaj są to zatem nieskomplikowane umowy dnia codziennego. Dokonać ich może także osoba, która nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych. Treść oświadczenia w formie ustnej należy złożyć w sposób przejrzysty tak, by nie budziła ona wątpliwości. W celu zawarcia tego rodzaju umowy nie powinny istnieć żadne przeszkody prawne. Nie wszystkich umów można jednak dokonać w formie ustnej.
Wskazuje się kilka typów umów, które należy zawrzeć w formie pisemnej. Do umów, które należy zawrzeć w formie pisemnej, należą między innymi umowy dostawy czy umowy dotyczące robót budowlanych. Nawet jeśli umowa taka nie zostanie zawarta w formie pisemnej, jest ona ważna. Dużym problemem może się jednak okazać rozwiązanie sytuacji spornych. Istnieje także kolejny typ umów, które muszą zostać zawarte w formie pisemnej. Do tego rodzaju umów należą umowy ustalające przeniesienie własności nieruchomości, a także umowy o przejęciu długu. W przeciwnym razie nie dojdzie do nawiązania stosunku zobowiązaniowego. Jeśli zatem w ustawie zawarto zapis, że dla danej umowy wymagana jest forma pisemna, natomiast warunku tego nie spełniono, czynność jest nieważna wyłącznie w sytuacji gdy przepisy przewidują istnienie rygoru nieważności.
W niektórych sytuacjach mimo niezachowania zastrzeżonej formy umowy, dopuszczalne jest powołanie dowodów z zeznań świadków. Jest to możliwe wtedy, gdy obie strony wyrażą zgodę na tego typu działanie, gdy zażąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą lub jeśli uprawdopodobniono fakt zawarcia umowy za pośrednictwem pisma. Często zdarza się jednak, że ze względu na sprzeczne interesy jednej ze stron może zależeć na tym, by nie wykazywać faktu zaistnienia umowy w formie pisemnej. W sytuacji sprzeciwu niemożliwe będzie zatem powołanie się na tego rodzaju dowód.
Jedną z istotniejszych zawieranych umów jest umowa o pracę. Na podstawie art. 29 § 2 Kodeksu Pracy umowę taką powinno się zawrzeć na piśmie. Jeśli umowa taka została zawarta ustnie, pracodawca powinien w dniu rozpoczęcia pracy przez pracownika, potwierdzić na piśmie ustalenia dotyczące warunków zawartej umowy. Jeśli umowa taka nie zostanie potwierdzona, dochodzi do przestępstwa przeciwko prawom pracownika. Nie oznacza to jednak, że tak zawarta umowa staje się nieważna. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 2009 roku sam fakt, że pracownika dopuszczono do pracy, potwierdza zawarcie umowy. Dodatkowo do zawarcia umowy ustnej dochodzi przez samo wyartykułowanie oświadczeń woli przez strony.
Jeśli pracodawca zwleka ze sporządzeniem umowy w formie pisemnej, pracownik może ją wypowiedzieć z winy pracodawcy. Zawarcie umowy w formie ustnej niesie ryzyko nieokreślenia należnego pracownikowi wynagrodzenia. Jeśli nie określono wynagrodzenia pracownika, bierze się pod uwagę wynagrodzenie, które odpowiada rodzajowi wykonywanej pracy oraz wymaganym kwalifikacjom. Należy zaznaczyć, że ustna umowa o pracę powinna zawierać te same elementy, które wymagane są w umowach pisemnych. Należą do nich między innymi warunki wynagrodzenia, zakres obowiązków, a także czas obowiązywania umowy.
W sytuacji, gdy zawarliśmy umowę w formie ustnej, a druga strona nie wywiązuje się z niej, możliwe jest dowodzenie, że do zawarcia umowy doszło. Nie może być to jednak umowa, w przypadku której przepisy prawne wymagają zawarcia formy pisemnej. Zgodnie z przytoczonym wcześniej przepisem dotyczącym swobody kształtowania umów, jeśli w ustawie przewidziano dla danej umowy formę pisemną pod rygorem nieważności, umowa zawarta w formie ustnej będzie nieważna. To z kolei uniemożliwia dowodzenie, że zawarto ją oraz nie była ona realizowana w należytej formie. Jeżeli umowę ustną nienależycie realizowano, a nie dochowano formy pisemnej, przy braku zastrzeżenia dotyczącego nieważności umowy, jest ona ważna. Możliwości prowadzenia postępowania dowodowego są jednak w takiej sytuacji mniejsze.
Umowy ustne mogą zawierać także przedsiębiorcy. Przedsiębiorców nie dotyczą ograniczenia dowodowe wspomniane wcześniej. W sytuacji kiedy obie strony są przedsiębiorcami, w toku postępowania sądowego możliwe jest dopuszczenie dowodów ze świadków. Jeśli natomiast jeden z przedsiębiorców dostarczy pismo potwierdzające, w którym nie pojawiły się zmiany zmieniające w istotny sposób treść umowy, pismo to obowiązuje i wiąże strony, chyba że druga strona sprzeciwiła się temu pisemnie. Potwierdzenie może stanowić np. korespondencja, która nie ma formy umowy.
Ustnie można zawrzeć również umowę pożyczki. Nie dotyczy to jednak każdej jej formy i kwoty. Umowa pożyczki w formie ustnej może dotyczyć tylko tych pożyczek, których wartość nie przekracza tysiąca złotych. Jeżeli natomiast wartość ta jest wyższa, a dodatkowo wymaga się formy dokumentowej, a umowę należy sporządzić w formie pisemnej. Jeżeli natomiast do tego nie dojdzie, nie oznacza to, że umowa natychmiastowo staje się nieważna. W związku z niedochowaniem formy pisemnej powstają jednak ograniczenia dotyczące postępowania dowodowego w sytuacji, kiedy między stronami pojawią się niezgodności.
Umowa ustna może funkcjonować również przy sprzedaży określonych przedmiotów. Jeśli zawarliśmy umowę w formie ustnej, a następnie wydaliśmy zamówioną rzecz osobie kupującej, która odebrała ją, jednak nie zapłaciła za nią ustalonej kwoty, mamy prawo do domagania się zwrotu pieniędzy. W przypadku zawarcia umowy sprzedaży kupujący powinien bowiem odebrać rzecz, którą kupił, a także zapłacić sprzedającemu cenę, którą ustalono. W takiej sytuacji na korzyść sprzedającego mogą świadczyć takie dowody, jak potwierdzenie nadania towaru bądź potwierdzenie odbioru. Powinny one być wystarczające, by dochodzić zapłaty od kupującego.
Inna sytuacja ma natomiast miejsce jeśli umowę wykonano, jednak sposób wykonania był inny, niż zakładano. Powstały spór nie dotyczy jednak samego faktu związania umową, lecz sposobu jej wykonania. W takiej sytuacji niezwykle istotne jest wskazanie ustaleń dotyczących szczegółów zawarcia umowy. Ustalenia te mogą przyjąć np. formę korespondencji mailowej czy SMS-owej. Dzięki temu możliwe będzie wykazanie faktycznych ustaleń i dochodzenie ich na drodze sądowej. Mimo zawarcia umowy ustnej i niewywiązania się z niej drugiej strony, wygranie walki o swoje prawa jest w pełni możliwe.
Mimo faktu, że umowy ustne w polskim prawie są ważne i dopuszczalne, przy ich zawieraniu należy liczyć się z możliwymi utrudnieniami. Utrudnienia te dotyczą w głównej mierze dochodzenia swoich praw przed sądem w sytuacji, gdy druga strona nie wywiązuje się z zawartych postanowień. W dochodzeniu praw zdecydowanie łatwiejsza jest forma pisemna, jednak nawet przy zawarciu umowy ustnej istnieją szanse na wyegzekwowanie należności.
