Powrót do przestępstwa, czyli tzw. recydywa, to okoliczność, którą polski kodeks karny traktuje szczególnie surowo. Osoba, która po odbyciu kary ponownie łamie prawo, musi liczyć się z ostrzejszymi konsekwencjami – w tym zaostrzeniem wymiaru kary. Czym dokładnie jest recydywa i jakie jej rodzaje wyróżnia polskie prawo? Co grozi sprawcom powracającym na drogę przestępstwa? Wszelkie wątpliwości rozwiewamy w poniższym artykule!
Recydywa w polskim prawie karnym to sytuacja, w której osoba wcześniej skazana za przestępstwo umyślne ponownie dopuszcza się czynu zabronionego. Zgodnie z przepisami kodeksu karnego, recydywa dotyczy przede wszystkim przypadków, gdy sprawca po odbyciu co najmniej sześciu miesięcy kary pozbawienia wolności, w ciągu pięciu lat od jej zakończenia, popełnia kolejne umyślne przestępstwo. Szczególnie istotne są tu przestępstwa przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy, a także umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu.
W takich przypadkach sąd może wymierzyć karę sięgającą nawet do górnej granicy ustawowego zagrożenia, powiększonej o połowę. Recydywa obejmuje więc nie tylko ponowne popełnienie przestępstwa, ale także określone warunki czasowe i rodzaj czynu – musi to być przestępstwo umyślne, często popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia. W polskim prawie karnym recydywa jest traktowana jako okoliczność obciążająca, mająca wpływ na wymiar kary.
W polskim kodeksie karnym recydywa jest szczególnie istotna, ponieważ jej zaistnienie wpływa na zaostrzenie wymiaru kary. Okres, w którym może wystąpić recydywa, wynosi 5 lat od momentu odbycia co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności za wcześniejsze przestępstwo. Oznacza to, że jeśli osoba po odbyciu tej kary popełni ponownie umyślne przestępstwo podobne do tego, za które była skazana, może zostać uznana za recydywistę.
Przesłanki recydywy obejmują kilka kluczowych elementów. Musi dojść do ponownego popełnienia przestępstwa umyślnego. Popełnione przestępstwo musi być podobne do wcześniejszego, co oznacza, że należy do tej samej kategorii lub jest związane z podobnym charakterem czynu. Musi być spełniony warunek czasowy, czyli popełnienie kolejnego przestępstwa w ciągu 5 lat od odbycia co najmniej 6 miesięcy kary za poprzednie przestępstwo. Wreszcie, konieczne jest, aby sprawca był wcześniej skazany za takie przestępstwo i odbył wymierzoną karę.
Warto dodać, że nowelizacja kodeksu karnego z 1 października 2023 roku wprowadziła dodatkowe regulacje dotyczące recydywy, zwłaszcza w kontekście przestępstw na tle seksualnym, co skutkuje jeszcze surowszymi karami. Nowelizacja kodeksu karnego podkreśla znaczenie zaistnienia recydywy jako przesłanki do zaostrzenia wymiaru kary, a także wskazuje na konieczność wymierzenia kary powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia.
Dowiedz się również, na czym polega zamiar ewentualny.
Kodeks karny wskazuje na 2 rodzaje recydywy. Jest to recydywa zwykła oraz recydywa wielokrotna (multirecydywa). Wyróżnia się również recydywę kryminologiczną oraz recydywę penitencjarną. Recydywa kryminologiczna to ponowne popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa. Recydywa penitencjarna ma natomiast miejsce w sytuacji ponownego odbywania kary. Jest to zjawisko, które ma miejsce niezależnie od tego, czy osoba skazana dokonała przestępstw, które są do siebie podobne.
Recydywa kryminologiczna ma miejsce niezależnie od tego, czy doszło do skazania sprawcy przestępstwa, czy nie. Dodatkowo nie zależy ona również od tego, jaki rodzaj kary odbywał oskarżony i czy ostatecznie ją odbył. Recydywa kryminologiczna to zatem zjawisko społeczne, które jest niezależne od unormowań formalnych. W tym przypadku recydywa może dotyczyć różnych przestępstw popełnionych przez sprawcę. Ponadto wyróżnia się również recydywę jurydyczną (prawną), w przypadku której mamy do czynienia z powstaniem ujemnych skutków dla sprawcy, które to skutki zostały określone w ustawie. Recydywa jurydyczna związana jest z kryteriami określonymi w Kodeksie karnym. Niektóre przypadki faktycznego powrotu do przestępstwa nie będą zatem wchodziły w zakres pojęcia, jakim jest recydywa jurydyczna.
Rodzaje recydywy, takie jak recydywa zwykła oraz multirecydywa funkcjonują w ramach recydywy jurydycznej. Warto dodać, że w przypadku tych rodzajów recydywy istotne są warunki recydywy podstawowej, które określają, kiedy powtórne popełnienie przestępstwa skutkuje zaostrzeniem odpowiedzialności karnej. Należy ponadto zaznaczyć, że recydywa jurydyczna dotyczy kwestii związanych z samym wymierzaniem kary. Pojęcie takie, jak recydywa penitencjarna wiąże się natomiast z jej wykonywaniem. Jednocześnie zwraca się uwagę, że jakikolwiek powrót do przestępstwa powinien stanowić okoliczność uwzględnianą przy orzekaniu wymiaru kary. Są to zagadnienia regulowane przez prawo karne.
Poznaj także formy stadialne przestępstwa.
Regulacje dotyczące recydywy zwykłej znajdują się w art. 64 § 1. Zgodnie z nim z recydywą zwykłą mamy do czynienia:
Art. 64. [Recydywa szczególna podstawowa i wielokrotna]
§ 1. Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd wymierza karę przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Przestępstwa podobne to te przestępstwa, które zakwalifikowane są do tego samego rodzaju przestępstw. Są to także przestępstwa, w przypadku których doszło do zastosowania przemocy lub groźby jej użycia, bądź przestępstwa zaliczane do przestępstw popełnionych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Przykładem może być przestępstwo przeciwko mieniu popełnione przez sprawcę, który wcześniej został skazany za podobny czyn. By można było mówić o recydywie zwykłej, drugie przestępstwo skazanego musi być podobne do przestępstwa, za które nastąpiło skazanie, nie natomiast do dowolnego popełnionego wcześniej przestępstwa. Oznacza to, że przestępstwa te powinny godzić w to samo dobro podlegające ochronie prawnej.
W takiej sytuacji sąd wymierza karę przewidzianą za przypisane przestępstwo. Karę przewidzianą można orzec do górnej granicy ustawowego zagrożenia, zwiększonego o połowę. Sąd bierze przy tym pod uwagę okoliczności wpływające na wymiarze kary, w tym okoliczności obciążające i łagodzące. Jest to jednak działanie fakultatywne. Oznacza to, że mimo spełnienia wszystkich przesłanek umożliwiających zwiększenie orzekanej kary, sąd nie musi owego zwiększenia dokonać.
Aby można było mówić o przestępstwie umyślnym, sprawca popełnionego przestępstwa powinien mieć zamiar jego popełnienia. Może to być zarówno zamiar bezpośredni, jak i zamiar ewentualny. Oznacza to, że sprawca powinien chcieć popełnić dany czyn zabroniony. Nawet poważne przestępstwa, których dokonano nieumyślnie, nie mogą powodować uznania danej osoby za recydywistę.
Przeczytaj: Skarga na bezczynność organu
Odbyciem kary będzie nie tylko odbywanie kary, którą orzeczono w Polsce, ale także tej orzeczonej i odbywanej za granicą. Należy jednocześnie wskazać, że odbycie kary to także okres tymczasowego aresztowania, który zaliczono na poczet kary pozbawienia wolności. Przy tym zaznacza się, że jeśli dojdzie do aresztowania w innej sprawie, nie można czasu aresztowania zaliczyć do czasu odbywania kary. Aresztowanie powinno dotyczyć bowiem tej sprawy, która jest podstawą do osądzania w kwestii dopuszczenia się recydywy.
Jednocześnie zwraca się uwagę, że jeśli skazany odbywał karę pozbawienia wolności z przerwami, również spełniony jest warunek odbycia kary. Warunek odbycia kary zostaje spełniony również w sytuacji, kiedy była ona odbywana w systemie dozoru elektronicznego. Karą pozbawienia wolności nie będzie natomiast pobyt w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich. Jeśli daną karę skazanemu darowano np. na mocy amnestii, nie uznaje się jej za karę odbytą. Wyjątkiem jest natomiast sytuacja, kiedy to mimo darowania kary sprawca rzeczywiście odbył z niej co najmniej 6 miesięcy. Termin 5 lat należy liczyć od momentu zwolnienia skazanego z zakładu karnego.
Dowiedz się również, czym są groźby karalne i jakie konsekwencje przewiduje polskie prawo.
Drugim przykładem recydywy jest recydywa wielokrotna. Nazywa się ją także multirecydywą. Dotyczy ona skazanego w warunkach określonych w przypadku recydywy zwykłej. Jak ponownie wskazuje Art. 64 Kodesku karnego:
§ 2. Jeżeli sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych w § 1 lub art. 64a, który odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
W przypadku recydywy wielokrotnej jedną z najczęściej stosowanych sankcji jest kara pozbawienia wolności, szczególnie przy zaostrzonych karach za przestępstwa na tle seksualnym. Możliwość zwiększenia o połowę górnej granicy kary dotyczy każdej z kar przewidywanych za popełnienie danego przestępstwa. Mogą to być zatem również kary takie jak np. grzywna czy ograniczenie wolności. Aby można było mówić o multirecydywie, musi dojść do popełnienia co najmniej trzech przestępstw, których sprawca zostanie ukarany.
W warunkach multirecydywy nie może dojść do nadzwyczajnego złagodzenia kary. Multirecydywa wyklucza także warunkowe umorzenie postępowania. Nadal istnieje jednak możliwość warunkowego zawieszania wykonania kary. Jest to jednak instytucja prawna, z której w zasadzie nie korzysta się w przypadku wielokrotnych recydywistów. Warunkowe przedterminowe zwolnienie recydywisty z wykonywania kary jest teoretycznie możliwe po odbyciu ¾ zasądzonej kary. Jednocześnie nie może ono nastąpić wcześniej niż po roku faktycznego wykonywania kary.
Jak z kolei wskazuje § 3 Art. 64 Kodesku karnego:
§ 3. Przewidziane w § 1 lub 2 podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie dotyczy zbrodni.
Zjawisko recydywy jest ściśle powiązane z procesem resocjalizacji. Celem resocjalizacji jest zapobieganie powrotowi do przestępstwa i wspieranie osób skazanych w powrocie do życia zgodnego z prawem. Skuteczna resocjalizacja może znacząco zmniejszyć ryzyko ponownego popełnienia przestępstwa, dlatego tak ważne jest zaangażowanie instytucji zewnętrznych, takich jak organizacje pozarządowe czy służby postpenitencjarne.
Współpraca ta pozwala na udzielenie wsparcia osobom opuszczającym zakład karny, pomagając im odnaleźć się w społeczeństwie i uniknąć powrotu na drogę przestępstwa. Sąd, mając na uwadze ryzyko recydywy, może również zastosować środki specjalne, takie jak terapia czy kontrola miejsca pobytu, aby dodatkowo zabezpieczyć społeczeństwo przed kolejnymi przestępstwami. Recydywa to zjawisko społeczne, które wymaga kompleksowego podejścia – zarówno ze strony wymiaru sprawiedliwości, jak i instytucji wspierających proces resocjalizacji, aby skutecznie przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa.
W sytuacji, kiedy dochodzi do powrotu do przestępstwa, pomimo wcześniejszego zatarcia skazania, nie możemy mówić o recydywie. Zatarcie skazania ma bowiem umożliwić skazanemu bycie traktowanym tak, jakby nie doszło do wcześniejszego popełnienia przestępstwa. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt istnienia przedawnienia recydywy. Termin przedawnienia recydywy zwykłej jest taki sam jak termin przedawnienia multirecydywy. W obu przypadkach wynosi on 5 lat. Czas ten liczy się od odbycia przez sprawcę całości lub części ostatniej kary.
Niekiedy wobec recydywistów orzeka się środki specjalne, które mają na celu zapobiegnięcie powrotowi do przestępstwa. Wyróżnia się wśród nich między innymi terapię, kontrolę miejsca pobytu, a także pobyt w zakładzie psychiatrycznym. W przypadku wielokrotnych recydywistów dochodzi do zaostrzenia procesu socjalizacji. Jednocześnie czynnikiem, który może uniemożliwiać powrót do normalności skazanym za przestępstwa, w szczególności recydywistom oraz multirecydywistom, jest stygmatyzacja. Sprawia ona, że przestępcy mogą nie odnaleźć się w społeczeństwie. Akceptację i uznanie często znajdują jedynie w środowisku innych przestępców. Powrót do kryminogennego środowiska może natomiast przyczynić się do powrotu na ścieżkę przestępstwa.
Powrót do przestępstwa stanowi poważny problem społeczny. Ze względu na to podejmuje się próby, które mają na celu zapobieganie recydywie. Wśród działań mających wpływ na możliwość zapobiegnięcia recydywie wyróżnia się między innymi pomoc postpenitencjarną, a także odpowiednie regulacje prawne, dotyczące osób skazanych za recydywę. W przypadku wspomnianych regulacji należy zwrócić szczególną uwagę na przyczynę stojącą za ponownym dokonaniem przestępstwa. Niezwykle istotne jest także dostosowanie orzekanej kary do wagi popełnionego czynu.
