Prawo kanoniczne jest to prawo, które w Kościołach chrześcijańskich określa funkcjonowanie poszczególnych z nich. W prawie kanonicznym określono również kwestie takie jak obowiązki osób będących członkami Kościołów. Prawo kanoniczne ustala ponadto, w jaki sposób zarządza się Kościołem. Decyduje także, czy istnieją jakieś kary za określone przestępstwa wymienione w prawie.
Jak wynika z informacji zawartych na stronach rządowych, na terytorium RP działa 15 Kościołów. Należą do nich m.in. Kościół Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej. Inne Kościoły oraz związki wyznaniowe działające w Polsce to m.in. Kościół Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Polskokatolicki. W naszym kraju działają również gminy wyznaniowe żydowskie, które tworzą Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Inne Kościoły i związki wyznaniowe podane na stronach rządowych to również Kościół Starokatolicki Mariawinitów, Kościół Zielonoświątkowy, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Muzułmański Związek Religijny oraz Karaimski Związek Religijny. Stosunki wszystkich tych Kościołów regulują osobne akty prawne. Należą do nich m.in. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską z 1993 r., Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego, a także ustawy o stosunku Państwa do poszczególnych Kościołów i Związków wyznaniowych.
Prawo kanoniczne Kościoła katolickiego znajduje się w Kodeksie prawa kanonicznego. Do pierwszego aktu prawnego uważanego za źródło prawa kanonicznego należy kodeks z 1917 roku. Wszedł on w życie w maju 1918 r. W dalszej kolejności zastąpiono go kolejnym kodeksem, wchodzącym w życie 27 listopada 1983 r. Kodeks ten został promulgowany przez papieża Jana Pawła II. Przyczyną zmian w kodeksie było zaistnienie okoliczności, które sprawiły, że zmiana taka stała się niezbędna.
Prawo kościelne ma pewną określoną specyfikę. Mimo jego cech charakterystycznych nie są to kwestie, które mogłyby doprowadzić do tego, że ten typ prawa straci przywilej nazywania go prawem. Prawo kanoniczne uznaje się za sakralny porządek prawny. To oznacza, że jego przepisy wywodzą się z rzeczywistości sakralnej. Poza samymi kwestiami dotyczącymi prawa istotna jest także refleksja teologiczna, odniesienia do prawa naturalnego, a także do sprawiedliwości czy etyki.
Miejsce oraz rola prawa kanonicznego w polskim prawie wiąże się ze stosunkiem państwa do Kościoła. W każdym państwie regulacje stosunku państwa do Kościoła określa się nieco inaczej. Pozycja prawa kanonicznego w obrządkach prawnych zaczęła zmieniać się od czasu trwania rewolucji francuskiej. Zmiany te wiążą się z procesami dotyczącymi laicyzacji oraz demokratyzacji państw. Kwestie dotyczące regulacji stosunków między Kościołem a państwem ustalono podczas Soboru Watykańskiego II. Zgodnie z jego postanowieniami niezwykle istotna była niezależność Kościoła i państwa. Państwo i Kościół mają dodatkowo zróżnicowane zadania. Państwo nie powinno ponadto narzucać obywatelom wyznawania określonego światopoglądu. W przypadku państwa laickiego nie jest możliwe ignorowanie funkcjonowania Kościołów. To państwo jednak decyduje o tym, czy działalność Kościołów i związków wyznaniowych podlega prawu powszechnie obowiązującemu, czy też prawu specjalnemu.
Pod względem prawnym szczególną rolę w Polsce ma Kościół katolicki. Przyczyną tego jest fakt, że jego funkcjonowanie określa umowa międzynarodowa — konkordat. Drugi z aktów prawnych dotyczący funkcjonowania Kościoła katolickiego — Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego obowiązuje w zakresie, w którym nie obowiązuje Konkordat.
Jak podaje Encyklopedia PWN, prawem kanonicznym nazywa się zbiory norm postępowania oraz reguły dotyczące norm. Zbiory norm ujęto w kanony. Prawo kanoniczne jest to prawo obowiązujące w Kościołach.
Prawo kanoniczne jest prawem, które obowiązuje wspólnotę wiernych. Nie powinno wpływać na normy prawa cywilnego. Nie może zatem ich zmieniać. W niektórych przypadkach prawo kanoniczne odsyła jednak do prawa świeckiego. Sprawy karne np. utajnia się. Dochodzi do procesu i wydawany jest wyrok, jednak same akta nie są dostępne.
Kontrowersje pod względem stosunku prawa kanonicznego i państwowego budzą niektóre zapiski w Konkordacie. Zgodnie z jego artykułem 5, Państwo ma zapewnić Kościołowi Katolickiemu swobodne i publiczne pełnienie misji. Dotyczy to m.in. jurysdykcji Kościoła katolickiego. Powiązane jest również z zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami, na podstawie prawa kanonicznego.
Kościół katolicki może tworzyć własne normy. Zawarto w nich m.in. kwestie dotyczące jego kompetencji i organizacji. W przypadku relacji między prawem kanonicznym a prawem państwowym funkcjonuje wzajemna ich niezależność. Normy funkcjonujące w ramach prawa kanonicznego nie wywołują zatem skutków w prawie państwowym. Z drugiej jednak strony w prawie widoczne są takie regulacje, jak to, że np. podczas przesłuchań niedopuszczalne jest naruszenie tajemnicy spowiedzi. W pewnych sytuacjach może się jednak zdarzyć, że obowiązujące normy, jeśli chodzi o prawo kanoniczne, są np. sprzeczne z normami występującymi w prawie państwowym.
W Kościele katolickim prawo ustala papież, a także sobory powszechne. W przypadku Kościoła prawosławnego natomiast za źródło prawa uchodzą decyzje soborów powszechnych, lokalnych, a także decyzje Ojców Kościoła. Wszystkie one przyjęto podczas II Soboru Nicejskiego. W przypadku Kościoła protestanckiego natomiast prawo kościelne jest stanowione przez Kościoły lokalne.
Prawo kanoniczne inaczej nazywa się także prawem kościelnym. Nazwa prawa kanonicznego pochodzi od tzw. kanonu. Kanon jest jednostką redakcyjną aktów prawnych, które ustanawiane są przez Kościół. Prawo kanoniczne to nauka, która bada prawo kościelne, jak i zasady ustalone przez Kościół.
Prawo kanoniczne dzieli się na mniejsze kategorie. Przy podziale brano pod uwagę kilka aspektów. Jednym z kryteriów podziału jest źródło powstania. Źródła prawa kanonicznego dzielą się na źródła, pochodzące bezpośrednio z prawa boskiego lub ustalane na podstawie decyzji władzy kościelnej. Ponadto wyróżnia się także źródła prawa kanonicznego pisane i niepisane. Prawo kanoniczne może obowiązywać zarówno wyłącznie na danym terenie, jak i obowiązywać powszechnie. W prawie kościelnym istotnym źródłem prawa są ustawy, które wydaje kompetentny organ. Normy wyjaśnione są to natomiast przepisy włączone do obrządku prawnego po odpowiedniej interpretacji. Poza wskazanymi rodzajami prawa wyróżnia się również normy zatwierdzone. Są to źródła prawa, które początkowo zostały stworzone przez państwo świeckie.
Do źródeł prawa kanonicznego zalicza się zatem takie dokumenty jak ustawy kościelne, prawo kanonizowane, prawo liturgiczne, akty wykonawcze, umowy oraz zwyczaje. Jednym z najważniejszych źródeł prawa kanonicznego jest także prawo Boże.
Prawo Boże to koncepcja stworzona przez św. Augustyna. Jest to prawo, które wyraża wolę boską. Każda żywa, rozumna istota powinna go przestrzegać. Kwestią prawa Bożego zajął się również św. Tomasz. Według niego prawo Boże to rodzaj prawa, którego powinny przestrzegać wszystkie stworzenia. Prawo Boże to sama wola Boga stanowi zatem najważniejsze źródło prawa. Niektórzy zauważają, że rodzaj prawa wiąże się jednocześnie z prawem naturalnym. Poza prawem naturalnym wyróżnia się także prawo Boże pozytywne.
Prawo kanoniczne jest obiektem zainteresowania zarówno nauk prawnych, jak i teologii. Ten rodzaj prawa podlega również różnorodnym badaniom. Do metod badania prawa kanonicznego należą metoda socjologiczna, egzegetyczno-dogmatyczna, porównawcza oraz metoda historyczna. Celem tej ostatniej jest określenie norm prawa kanonicznego z uwzględnieniem odpowiedniego kontekstu historycznego. Ma również porównać i przedstawić jak to, jak prawo kanoniczne wyglądało dawniej, może wpływać na jego obecny kształt. Stosowanie metody porównawczej polega natomiast na porównywaniu obowiązujących norm pomiędzy poszczególnymi systemami prawnymi. Metoda socjologiczna opiera się na obserwacji, w jaki sposób ludzie funkcjonują w społeczeństwie, w którym istnieją dane normy prawne. Metoda egzegeutyczno-dogmatyczna oparto na tłumaczeniu pojęć, których użyto w poszczególnych normach prawnych.
Umowa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego zawiera takie informacje jak np. kwestie dotyczące suwerenności Kościoła. Znajdują się w niej informacje o strukturze organizacyjnej Kościoła i jego jednostkach organizacyjnych. W ustawie tej wymieniono także osoby prawne Kościoła. Należą do nich m.in. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Papieskie Wydziały Teologiczne w Poznaniu, Wrocławiu i Warszawie. Osobami prawnymi są również kościelne instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowe. W akcie prawnym pojawiają się także informacje dotyczące organizowania i sprawowania kultu publicznego, małżeństw konkordatowych. Zgodnie z tą ustawą poszczególne święta katolickie są w Polsce dniami wolnymi od pracy.
Ustawa ta jest także źródłem regulacji na temat kwestii związanych z nauczaniem religii. Zgodnie z tym aktem prawnym nauczanie może odbywać się w punktach katechetycznych w Kościołach, kaplicach, budynkach kościelnych, udostępnionych pomieszczeniach, a także w szkołach. Zasady dotyczące nauczania religii w szkołach określa dodatkowo odrębna ustawa. Kościelne osoby prawne mogą ponadto zakładać własne szkoły oraz placówki oświatowo-wychowawcze. Kościół może również realizować inwestycje sakralne oraz kościelne. Finansuje się je ze środków kościelnych osób prawnych.
Zgodnie z ustawą Kościół jest zwolniony z opłat za użytkowanie wieczyste gruntów. Parafie mogą posiadać własne cmentarze grzebalne. Ze względu na rozwój kultury chrześcijańskiej, kościelne osoby prawne mogą posiadać i zarządzać swoimi wydawnictwami. Mogą również organizować własny kolportaż prasy. Mają prawo do emisji mszy świętej w środkach masowego przekazywania. Mogą również zakładać teatry, kina, wytwórnie filmowe, a także archiwa i muzea. Mogą także zbierać ofiary na cele religijne i zakładać fundacje. Kościelne osoby prawne są dodatkowo zwolnione z opodatkowania z tytułu przychodów z działalności niegospodarczej. Nie muszą także prowadzić dokumentacji, której wymagają natomiast przepisy dotyczące zobowiązań podatkowych.
