Bezpodstawne wzbogacenie się stanowi jeden z tytułów Kodeksu Cywilnego. Jest to jedno ze źródeł odpowiedzialności cywilnej. Instytucja ta ma korzenie w rzymskim prawie cywilnym. Pojawiła się jednak w czasach nowożytnych. Obecnie regulacje dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia znajdują się w artykułach od 405 do 414. Zanim regulacje zawarto w Kodeksie Cywilnym, były one w uchylonym w 1965 roku Kodeksie Zobowiązań.
W naszym wpisie blogowym omawiamy, czym jest bezpodstawne wzbogacenie, a także, w jakich okolicznościach przysługuje obowiązek zwrotu. Zachęcamy do zapoznania się z artykułem!
Bezpodstawne wzbogacenie jest wzbogaceniem kosztem innej osoby. Stanowi podstawę roszczenia majątkowego. Bezpodstawnie wzbogacony jest zobowiązany do zwrotu danego świadczenia osobie, której kosztem tego dokonał. Korzyść może zwiększać majątek podmiotu wzbogaconego pośrednio lub bezpośrednio. Korzyść, którą bezpodstawnie uzyskano, nie musi być wyłącznie korzyścią majątkową. Ma ona miejsce również w sytuacji, kiedy ktoś bezpłatnie korzysta z usługi, która powinna być płatna. Bezpodstawne wzbogacenie istnieje np. jeśli kogoś w nieuzasadniony sposób zwolniono z zadłużenia lub korzystał on z cudzych praw. Bezpodstawne wzbogacenie dotyczy również zdobycia pewnych praw, rozszerzenia praw już istniejących, czy oszczędzenia wydatków.
Należy wskazać, że wartość wzbogacenia powinna być możliwa do wyrażenia w pieniądzu. Do bezpodstawnego wzbogacenia może dojść poprzez działanie osoby wzbogaconej, działanie samego zubożonego czy też działanie osoby trzeciej. Wzbogacenie może mieć miejsce także, jeśli nie przyczyni się do niego żadna osoba. W takiej sytuacji jest ono efektem pewnych zdarzeń czy siły przyrody.
Zgodnie z prawem cywilnym przejście wartości z jednego majątku do drugiego musi posiadać swoje uzasadnienie. W przeciwnym razie dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia. Zgodnie z artykułem 405 oraz 410 Kodeksu Cywilnego osoba poszkodowana ma prawo do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. W tym celu należy jednak spełnić pewne przesłanki. Wynikają one z przepisów. Artykuł 405 Kodeksu Cywilnego głosi:
Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przysługuje niezależnie od woli stron, winy oraz dobrej czy złej wiary osoby, która wzbogaciła się lub straciła środki. Według artykułu 405 Kodeksu Cywilnego istnieją cztery przesłanki, które warunkują możliwość dochodzenia roszczenia o zwrot świadczenia. Należą do nich uzyskanie korzyści majątkowej przez pewien podmiot. Inna przesłanka to brak podstawy prawnej do uzyskania korzyści. Podstawą prawną mogą być np. czynność prawna, przepisy ustawy, czy orzeczenia sądu, zubożenie innego podmiotu. Kosztem tego podmiotu nastąpił transfer majątku do bezpodstawnie wzbogaconego. Ostatnia przesłanka to zaistnienie wzbogacenia oraz zubożenia.
Między zubożeniem i wzbogaceniem powinien zatem występować związek. Nie jest to jednak związek przyczynowy, lecz współwystępowanie zjawiska wzbogacenia oraz zubożenia. By doszło do bezpodstawnego wzbogacenia się, powiększenie majątku jednej osoby musi nastąpić kosztem drugiej. Jeśli zatem element majątku jednego podmiotu staje się elementem majątku innej osoby, dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia się. W takiej sytuacji występuje konieczność zwrotu przedmiotu bezpodstawnego wzbogacenia.
Szczególna sytuacja bezpodstawnego wzbogacenia to świadczenie nienależne. Występuje ono w sytuacji, kiedy dane świadczenie spełniła osoba, która nie była zobowiązana względem tej osoby, której świadczyła. Świadczenie nienależne ma również miejsce, kiedy jego podstawa odpadła. Inne sytuacje mają miejsce np. kiedy celu świadczenia nie osiągnięto bądź czynność prawna, która zobowiązywała do spełnienia świadczenia, była nieważna. Co więcej, nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. W niektórych okolicznościach nie można jednak żądać zwrotu nienależnego świadczenia. Dotyczy to np. sytuacji, kiedy spełniający świadczenie, wiedział, że nie był do niego zobowiązany.
Osoba, która uzyskała korzyść majątkową i w przypadku której nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie się, ma obowiązek wydania korzyści w naturze. Jeśli nie jest to możliwe, bezpodstawnie wzbogacony powinien oddać prawa, które uzyskał w zamian za nienależną korzyść. Jeżeli i to nie jest możliwe, wzbogacony musi zapłacić określoną kwotę pieniężną, która jest równa uzyskanej wartości korzyści. Obowiązek ten obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną.
Możliwe jest również żądanie zwrotu wszystkich korzyści uzyskanych w zamian za wzbogacenie. Jeżeli natomiast to osoba trzecia uzyskała dany przedmiot wzbogacenia nieodpłatnie, jest ona dłużnikiem osoby zubożonej. To właśnie od niej powinno się żądać zwrotu nienależnego świadczenia, nie natomiast od osoby, która była dotychczas wzbogaconym. Osobę taką zwalnia się z odpowiedzialności. Określając wartość uzyskanej korzyści, bierze się pod uwagę wartość, która występuje w aktualnej sytuacji, nie natomiast wartość pierwotną, która istniała w chwili jej uzyskania.
Kontrowersje wzbudza przepis, na podstawie którego bezpodstawnie wzbogacony nie musi wydawać korzyści lub jej równowartości, jeśli korzyść tą wydał bądź utracił i nie jest już wzbogacony. Wzbogacenie ma miejsce także w sytuacji, gdy wzbogacony za pierwotną korzyść nabył inną. W takiej sytuacji konieczny jest zwrot uzyskanego mienia. Jeżeli bezpodstawne wzbogacenie przyczyniło się do zmniejszenia wydatku wzbogaconego, jest on zobowiązany do zwrotu wartości zaoszczędzonego wydatku. Obowiązek zwrotu wygasa, jeśli jego zużycie jest bezproduktywne. Bezproduktywne zużycie likwiduje wzbogacenie się. Zasada ta nie obowiązuje jednak we wszystkich sytuacjach. Jeżeli podmiot wzbogacony powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu przedmiotu wzbogacenia, musi zwrócić wartość podmiotowi, którego kosztem się wzbogacił. Oznacza to, że jeśli ktoś dostał bez powodu na konto przelew w wysokości np. kilkuset tysięcy złotych, powinien liczyć się z tym, że pieniądze te nie są mu należne. W takiej sytuacji konieczny będzie zwrot przelanej kwoty.
Poza samym przedmiotem wzbogacenia należy zwrócić pożytki naturalne oraz cywilne, które zdobyto w związku z bezpodstawnie zdobytym prawem lub rzeczą. Poza bezpośrednio uzyskaną korzyścią oddaje się również dobra, które uzyskano w zamian za nią. Istnieją sytuacje, w których zwrot świadczenia nie jest konieczny. Nie trzeba go zwracać wtedy, kiedy dane świadczenie jest jeszcze niewymagane. Nie trzeba go zwracać także wtedy, kiedy uległo przedawnieniu.
Istnieje kilka podmiotów zobowiązanych do zwrotu bezpodstawnie uzyskanej wartości. Są to głównie bezpodstawnie wzbogaceni. Poza nimi daną korzyść muszą zwrócić również spadkobiercy bezpodstawnie wzbogaconego. Uzyskaną wartość powinni zwrócić także ci, na których rzecz wzbogacony rozporządził bezpodstawnie zdobytą korzyścią. Jeśli wzbogacony rozporządzał jakimś dobrem na rzecz osoby trzeciej, to ona powinna korzyść zwrócić.
Jedną z najczęstszych sytuacji, kiedy dochodzi do omyłkowego bezpodstawnego wzbogacenia się, jest przelanie na cudze konto kwoty większej niż właściwa. Czy w takiej sytuacji można domagać się jej zwrotu? Jest to możliwe na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego. Uzyskanie pieniędzy kosztem innej osoby rodzi obowiązek zwrotu świadczenia, które jest nienależne. Z jednej strony osoba, na której konto wpłynęła dana kwota, może bronić się, twierdząc, że nie zdawała sobie sprawy, że kwota, którą za pomocą przelewu uzyskała, była zbyt duża. Z drugiej jednak strony prawo zabezpiecza przed tego typu sytuacjami. Jeśli ten, na czyje konto przelano pieniądze, mógł przypuszczać, że kwota ta jest niezgodna z faktyczną, będzie musiał zwrócić pieniądze. Analizując sytuację, należy wziąć pod uwagę konkretne okoliczności, jak wiedza osoby, której dotyczy bezpodstawne wzbogacenie się.
Termin przedawnienia roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia to 10 lat. Jeżeli roszczenie dotyczy natomiast prowadzonej działalności gospodarczej, termin ulega skróceniu do 3 lat. W tym czasie zubożony powinien podjąć działania windykacyjne. Mają one na celu odzyskanie należności.
