Tymczasowe aresztowanie jest jednym ze środków zapobiegawczych w polskiej procedurze karnej. Wykorzystywane powinno być wyłącznie w przypadku, gdy inne środki zapobiegawcze nie są wystarczające — w uzasadnionych i ściśle określonych sytuacjach. Może być stosowane w stosunku do oskarżonego lub podejrzanego. Areszt tymczasowy orzekany jest jedynie na mocy postanowienia sądu w celu ochrony prawidłowego przebiegu postępowania karnego.
Tymczasowe aresztowanie jest ostatecznością, co oznacza, że nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Kwestie związane z tymczasowym aresztem reguluje Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego oraz Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy. Zgodnie z § 1. art. 258. KPK areszt tymczasowy i innego rodzaju środki zapobiegawcze zastosować można:
Co więcej, przesłanką dla zastosowania tymczasowego aresztowania może być grożąca oskarżonemu surowa kara. Procedura ta wykorzystywana jest w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Ma miejsce, gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Drugą możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania występuje, gdy sąd pierwszej instancji skazał na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.
Warto zaznaczyć, iż w związku ze szczególną dolegliwością instytucji tymczasowego aresztowania ustawodawca uregulował również ograniczenia w stosowaniu aresztu tymczasowego. Nie jest ono wykorzystywane w sytuacji, w której mogłoby spowodować poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia. Nie dopuszcza się zastosowania także, gdy pociągałoby wyjątkowo dotkliwe konsekwencje dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
Okoliczności te wykorzystywane są często jako próba obrony przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania. Zazwyczaj jednak starania te są nieskuteczne. W celu lepszego zrozumienia przedstawionych wyżej ograniczeń przytoczyć warto Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 lutego 2008 r. Sąd stwierdza w nim, że „Wyjątkowo ciężkie skutki dla rodziny to z reguły sytuacja zagrażająca egzystencji tych osób, a nie inne mniej doniosłe trudności emocjonalne czy bytowe”.
Na podstawie Art. 259 KPK za ograniczenia w stosowaniu aresztu tymczasowego uznać można:
Art. 260. § 1. KPK stanowi natomiast, że:
„jeżeli stan zdrowia oskarżonego tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym, w tym w zakładzie psychiatrycznym”.
Czas trwania tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania. Jest uzależniony od wielu kwestii. Każdorazowo określa go sąd. W postępowaniu przygotowawczym okres ten nie może przekroczyć 3 miesięcy. Jednakże, w sytuacjach, w których ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy stosownie do potrzeby może przedłużyć tymczasowe aresztowanie. Jest to możliwe na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. Kolejnego przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.
Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego tymczasowe aresztowanie może nastąpić jedynie na mocy postanowienia sądu. W postępowaniu przygotowawczym stosuje je sąd rejonowy na wniosek prokuratora, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. W wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. Decyzja o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wobec danej osoby może być podjęta jedynie, gdy owa osoba ma status podejrzanego lub oskarżonego. Status podejrzanego dotyczy postępowania przygotowawczego, natomiast status oskarżonego postępowania sądowego. Oskarżony lub podejrzany podczas postępowania ma prawo posiadać obrońcę.
Prokurator we wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztu wymienić musi uzasadnienie. Są to dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Niezbędne jest zawarcie w nim także okoliczności przemawiających za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Poza wymienionymi informacjami należy zawrzeć także określoną podstawę stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczności jego zastosowania. Obowiązkowe jest wskazanie, że żaden inny nieizolacyjny środek zapobiegawczy z katalogu kodeksowego nie będzie wystarczający dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do wniosku dołączone może być również zeznanie świadka świadczące o uzasadnionej obawie niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej.
Sąd po otrzymaniu wniosku oraz wysłuchaniu oskarżonego (lub podejrzanego) ma 24 godziny na rozpoznanie wniosku. Jeżeli w trakcie 24 godzin Sąd nie ogłosi podejrzanemu postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, ma obowiązek natychmiast go zwolnić. W przypadku postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania Sąd określić musi czas jego trwania. Niezbędne jest dodatkowo oznaczenie terminu, do którego aresztowanie ma trwać. Konieczne jest także uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego. Należy wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowania innego środka zapobiegawczego. Postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania doręcza się oskarżonemu.
Uprawnienia osób przebywających w areszcie tymczasowym reguluje Kodeks karny wykonawczy. Stanowi on, że tymczasowo aresztowanego należy bezzwłocznie poinformować o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. Zgodnie z art. 214 KKW „tymczasowo aresztowany korzysta co najmniej z takich uprawnień, jakie przysługują skazanemu odbywającemu karę pozbawienia wolności w systemie zwykłym w zakładzie karnym typu zamkniętego i nie stosuje się do niego ograniczeń innych niż te, które są konieczne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, utrzymania porządku i bezpieczeństwa w areszcie śledczym oraz zapobieżenia wzajemnej demoralizacji tymczasowo aresztowanych”.
Jednym z najważniejszych praw, które przysługują osobie aresztowanej jest zawiadomienie o miejscu swojego pobytu. Może to uczynić wobec osoby najbliższej albo innej osoby. Dopuszczalne jest także zawiadomienie stowarzyszenia, organizacji lub instytucji oraz swojego obrońcy. Co więcej, jeżeli aresztowanym jest cudzoziemiec – może on zawiadomić właściwy urząd konsularny. Tymczasowo aresztowany w większości przypadków może korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia. Za zgodą organu, do którego dyspozycji pozostaje, oraz dyrektora aresztu, może korzystać z wyżywienia, środków leczniczych i higieny otrzymywanych spoza aresztu śledczego. Co więcej, ma on prawo do co najmniej jednego widzenia w miesiącu z osobą najbliższą. Sąd lub prokurator mogą jednak odmówić zgody na widzenie w przypadku uzasadnionej obawy, że widzenie wykorzystane będzie w celu bezprawnego utrudnienia postępowania karnego lub posłuży do popełnienia przestępstwa. Dotyczy to w szczególności podżegania do przestępstwa.
Tymczasowo aresztowany nie może posiadać środków łączności, urządzeń technicznych służących do rejestrowania i odtwarzania informacji ani sprzętu komputerowego. Tego rodzaju przedmioty przechowywane są w depozycie. Podczas postępowania mogłyby bowiem utrudniać jego prawidłowy tok.
Jedynym środkiem odwoławczym mogącym wzruszyć decyzję sądu pierwszej instancji o zastosowaniu aresztu tymczasowego jest zażalenie. Wnieść je należy do właściwego Sądu Okręgowego. Robi się to za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone postanowienie w ciągu 7 dni od ogłoszenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu jeżeli strona była obecna przy ogłoszeniu. Jeśli strona była natomiast nieobecna, obowiązujący termin to 7 dni od dnia doręczenia decyzji. Sąd rozpoznaje zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania nie później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi aktami. Warto wiedzieć, że złożenie zażalenia jest bezpłatne. Przysługuje ono stronom postępowania (tj. zarówno oskarżonemu/podejrzanemu i jego obrońcy, jak i prokuratorowi).
Ponadto, tymczasowo aresztowany może w każdym czasie złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W postępowaniu wniosek taki rozpatruje sąd. Teoretycznie ma on na to 3 dni od wpłynięcia wniosku. Jest to jednak tylko termin instrukcyjny. Oznacza to, iż przekroczenie tego terminu nie rodzi dla żadnych konsekwencji.
Dopuszczalne jest również zastrzeżenie przez Sąd, że tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie na inny środek zapobiegawczy pod warunkiem, że w określonym terminie złożone zostanie określone poręczenie majątkowe. Konieczny jest w tym celu uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy. Należy go złożyć najpóźniej w ostatnim dniu wyznaczonego terminu. Sąd ma możliwość przedłużyć termin złożenia poręczenia.
W momencie złożenia poręczenia majątkowego postanowienie o tymczasowym aresztowaniu traci moc. W związku z tym oskarżony/podejrzany zostaje natychmiastowo zwolniony z aresztu. Jego niezłożenie skutkuje natomiast przekształceniem się aresztowania warunkowego w bezwarunkowe.
Kwestię zwolnienia podejrzanego/oskarżonego z aresztu tymczasowego reguluje Kodeks postępowania karnego. Art. 264 stanowi, iż niezwłocznie zwolnić należy osobę aresztowaną w sytuacjach:
Warto również wiedzieć, że tymczasowe aresztowanie należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany. Jest to konieczne także gdy powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. Kompetencje do zmiany lub uchylenia tymczasowego aresztowania ma sąd oraz prokurator. Uprawnienia prokuratora istnieją pomimo faktu, że postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania zawsze wydaje sąd.
Z praktyką tymczasowego aresztowania wiążą się liczne kontrowersje. Od wielu lat jest ona negatywnie oceniana przez dogmatyków prawa karnego. Ocena ta ma miejsce głównie ze względu na fakt, iż praktyka polskiego wymiaru sprawiedliwości wskazuje na to, iż tymczasowe aresztowanie nie pełni funkcji ostatecznego rozwiązania. Jest natomiast najczęściej stosowanym środkiem zapobiegawczym. Liczba osób przebywających w aresztach śledczych od kilku lat wzrasta. Jest to szczególnie niezrozumiałe ze względu na powszechne na świecie starania, aby ograniczać częstość i długość izolacyjnych środków zapobiegawczych. Istotnym zjawiskiem w tym kontekście jest także spadającą w Polsce przestępczość. Sądom zarzuca się najczęściej stosowanie tymczasowego aresztowania do realizacji funkcji pozaprocesowych. Podnoszone są także zarzuty co do automatyzmu jego stosowania czy też nierzetelnych i niezgodnych z wymogami ustawy uzasadnień decyzji o zastosowaniu i przedłużeniu tymczasowego aresztowania.
