Zasady współżycia społecznego to rodzaj klauzuli prawnej stosowanej w prawie polskim. Odnosi się do powszechnie uznawanych norm. Zasady współżycia społecznego to normy obyczajowe, a także moralne i etyczne, które panują w danym społeczeństwie.
Pojęcie to jest klauzulą generalną. Jest to zatem zwrot niedookreślony, który odsyła do pozaprawnych ocen. Przeciwieństwo zwrotów niedookreślonych to zwroty dookreślone, w przypadku których hipoteza oraz dyspozycja wyczerpująca przedstawiają elementy sytuacji faktycznej. Zwroty niedookreślone natomiast nie określają wyczerpująco wszystkich elementów hipotezy i dyspozycji, lecz pozostawiają miejsce na oceny sędziowskie. Jest to zatem pozostawienie sędziom pewnego luzu decyzyjnego, który w konsekwencji ma zapobiec dezaktualizacji prawa. Pojęcia zasad współżycia społecznego dokładnie nie sprecyzowano ani nie zdefiniowano. Ze względu na to jego interpretację powierzono sądom oraz doktrynie.
Dzięki klauzulom takim, jak „zasady współżycia społecznego” możliwe jest stosowanie prawa przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na konkretną sprawę. Klauzula zasad współżycia społecznego umożliwia zatem organom stosującym prawo podejmowanie decyzji z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb. Zasady współżycia społecznego to zatem te normy, które nie pokrywają się pod względem treści z normami prawnymi.
Klauzula ta rozumiana jest jako ogół zasad moralnych i etycznych, którego nie zebrano jednak w sztywne ramy ani nie usystematyzowano. Ten rodzaj zasad rodzi się samoistnie w różnych społeczeństwach. Nie tworzą go organy prawne, jednak ma wpływ na ich działalność. Ocena danej sprawy ze względu na zasady współżycia społecznego ma zatem charakter indywidualny. Wprowadzenie pojęć takich, jak zasady współżycia społecznego, przyczynia się do uelastycznienia prawa, a także wprowadzenia elementu oceny moralnej. Dodatkowo dzięki istnieniu zasad współżycia społecznego możliwe jest dokonywanie bardziej sprawiedliwych rozstrzygnięć w wyjątkowych sytuacjach, kiedy to zaistniały niepowtarzalne okoliczności związane z danym stanem faktycznym. Zasady współżycia społecznego mają zatem na celu wyznaczanie pewnego rodzaju ładu społecznego, co zapobiega powstawaniu narastających konfliktów.
Zasad współżycia społecznego nie spisały organy państwowe, lecz powstawały one samoistnie w danych społeczeństwach. Obecnie wskazuje się, że zasad współżycia społecznego nie można wyliczyć w jednym, zamkniętym katalogu. Do zasad tych należą jednak wszelkie powszechnie akceptowane reguły dotyczące np. postępowania w stosunkach gospodarczych. Reguły te pozostają ponadto w zgodzie z regułami moralnymi. Do tej pory przedstawiano różne klasyfikacje dotyczące zasad współżycia społecznego. Wyróżnia się 3 grupy przepisów, które odwołują się do zasad współżycia społecznego. Są to przepisy, które wiążą ujemne skutki z naruszeniem owych zasad, przepisy, które uzależniają dany stosunek prawny od oceny dokonanej z punktu widzenia owych zasad lub przepisy, których zadaniem jest określenie treści stosunku prawnego.
W zależności od okoliczności dane zachowanie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego można ocenić w odmienny sposób. Dodatkowo dzięki zastosowaniu zasad współżycia społecznego możliwe jest zlikwidowanie rygoryzmu prawnego w wymagających tego sytuacjach.
Wszelkie nadużycia prawa są dodatkowo badane także w związku z konkretnym stanem faktycznym. Dzięki zastosowaniu klauzul generalnych możliwe jest zapobieganie sytuacjom, w którym wydane wyroki są zgodne z prawem, jednak stanowczo naruszają obowiązujące normy pozaprawne. Zgodnie z zasadami współżycia społecznego osoby zawierające umowy, powinny we wzajemnych stosunkach dochowywać zasad lojalności.
Pojęcie „zasady współżycia społecznego” figuruje zarówno w Kodeksie Pracy, jak i Kodeksie Cywilnym. Kluczowe w tym kontekście są 2 przepisy — art. 5 Kodeksu Cywilnego oraz art. 8 Kodeksu Pracy. Zgodnie z Kodeksem Cywilnym:
„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.
Przepis o identycznym brzmieniu znajduje się również w Kodeksie Pracy.
Klauzula zasad współżycia społecznego w przypadku prawa pracy związana jest z zapobieganiem sytuacjom, kiedy to stosowanie prawa doprowadziłoby do postępowania niezgodnego z normami moralnymi. Dzięki temu sprzeczne z prawem jest korzystanie ze swoich uprawnień, które narusza zasady współżycia społecznego. Klauzulę tą stosuje się m.in. w orzecznictwie sądów pracy. Zgodnie z zasadami współżycia społecznego przy zawartych umowach powoływanie się na niemożność spełnienia świadczenia powinno mieć miejsce tylko wtedy, kiedy faktycznie spełnienie owego świadczenia jest niemożliwe mimo wysiłku włożonego w próby jego wykonania.
Jedna z zasad współżycia społecznego w pracy dotyczy dbania pracownika o interes zakładu pracy i jego pracodawcy. Do zasad współżycia społecznego należy również prawo do wynagrodzenia pracy w uczciwy sposób, adekwatny do wykonanych zadań, nawet mimo braku zaistnienia stosunku pracy. Niezgodne z zasadami współżycia społecznego jest również domaganie się wynagrodzenia za pracę, której się nie wykonało czy też powoływanie pracownika na stanowisko, które formalnie jest niższe niż dotychczasowe, co wiąże się z mniejszym wynagrodzeniem, jednak faktycznie stanowisko to związane jest z większą odpowiedzialnością i trudniejszą pracą. Niedopuszczalne jest także ponoszenie odpowiedzialności przez pracownika z tytułu ryzyka. Dodatkowo rozwiązując stosunek pracy z pracownikiem, należy wziąć pod uwagę jego sytuację życiową oraz dotychczasowe zasługi i działalność na rzecz zakładu pracy.
Zasady współżycia społecznego mają zastosowanie także w prawie rodzinnym. Zgodnie z nimi małżonkowie powinni odnosić się do siebie z szacunkiem nawet po ustaniu małżeństwa. Dodatkowo powinni podczas trwania małżeństwa świadczyć sobie wzajemną pomoc. Zasady współżycia społecznego dotyczą również kwestii takich, jak rozwody. Niektóre okoliczności mogą być bowiem uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i w konsekwencji uniemożliwić rozwód. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego występuje np. w sytuacji, gdy po kilku latach trwania w związku małżeńskim jedna ze stron chce wziąć rozwód podczas gdy druga strona cierpi na nieuleczalną chorobę.
Sprzeczny z zasadami współżycia społecznego byłby także rozwód w sytuacji, kiedy to jeden ze współmałżonków zajmował się domem i dziećmi, drugi natomiast zarabiał na utrzymanie. W wypadku pojawienia się takich okoliczności, by rozwód był możliwy, konieczna będzie również zgoda drugiej strony. Co więcej, sąd zasądza wtedy alimenty. Ich wysokość jest uzależniona od zarobków pracującego małżonka i powinna wystarczyć na pokrycie niezbędnych potrzeb życiowych drugiej strony. Dodatkowo rozwody są niedopuszczalne w sytuacji, kiedy na ich skutek mogłoby dojść do naruszenia dobra małoletnich dzieci. Występowanie klauzuli zasad współżycia społecznego w prawie rodzinnym tłumaczy się względami natury moralnej. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego występuje np. w sytuacji, kiedy rozwodu żąda małżonek, który w rażący sposób zaniedbuje swoje obowiązki.
Należy zaznaczyć, że powoływać się na zasady współżycia społecznego może jedynie ten, kto sam swoim postępowaniem zasad tych nie narusza. Sądy nie rozstrzygają bowiem, kto owe zasady naruszył w większym stopniu. Co więcej, zasady współżycia społecznego powinny jedynie pomagać w rozstrzygnięciu określonej sprawy, nie natomiast jako jedyne o owym rozstrzygnięciu decydować. Dodatkowo każda zawarta umowa powinna być zgodna z zasadami współżycia społecznego. Jeśli natomiast dane postępowanie jest z owymi zasadami niezgodne, możliwe jest dochodzenie odszkodowania.
