Formy stadialne przestępstwa są to pewnego rodzaju etapy realizacji danego przestępstwa. Wyróżnia się pod względem naruszenia dobra zagrożonego prawem oraz zaawansowania dokonywania danego przestępstwa. Najbardziej zaawansowanym stadium realizacji czynu zabronionego jest jego dokonanie. W poniższym artykule przedstawimy, czym są formy stadialne, a także omówimy bliżej ich charakterystykę, na którą składają się: przygotowanie, usiłowanie i dokonanie.
Zamiaru nie uznaje się za formę stadialną popełnienia przestępstwa. Przestępstwo to bowiem czyn, a nie samo nastawienie człowieka. Za zamiar uznaje się właśnie nastawienie sprawcy. Polskie prawo wyróżnia zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny. W przypadku zamiaru bezpośredniego sprawca zamierza i chce popełnić dane przestępstwo. Zamiar ewentualny występuje natomiast wtedy, kiedy przestępca godzi się na popełnienie przestępstwa lub przewiduje taką możliwość. Zamiar ewentualny może wystąpić np. kiedy sprawca podejmuje dane działania, godząc się na wiążące się z nimi ryzyko.
Z zamiarem ewentualnym mamy do czynienia również wtedy, kiedy sprawca nie podjął środków mających na celu zapobiegnięcie danym sytuacjom. Sprawca przewiduje zatem, że może dojść do czynu zabronionego i godzi się na to. Działaniem z zamiarem ewentualnym może być np. zostawienie pobitej i nieprzytomnej ofiary na mrozie. Sprawcy nie chcieli pozbawić jej życia, jednak zostawiając na zimnie, mogli przewidywać, że ofiara ta umrze z wyziębienia. Koncepcja zamiaru ewentualnego pojawia się również w regulacjach prawnych innych państw.
Poza zamiarem ewentualnym wyróżnia się jeszcze tzw. zamiar quasi-ewentualny. Ma on miejsce wtedy, kiedy sprawca chce popełnić dany czyn. Nie ma jednak pewności co do tego, czy zaistnieją znamiona tego czynu. Jednocześnie jednak godzi się na jego zaistnienie.
Zamiar popełnienia danego czynu to zatem przejaw woli i nastawienie psychiczne. Jednocześnie należy zaznaczyć, że sam zamiar nie podlega karze. Jeśli nie osiągnął on etapu przygotowania, można mówić o bezkarności. Sam zamiar czynu zabronionego nie jest bowiem przestępstwem zgodnie z łacińskimi sentencjacji cogitationum poenam nemo luit (nikt nie cierpiał za karę myślenia) oraz cogitationis poenam nemo patitur (myśli nie podlegają osądowi).
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa występuje wtedy, kiedy sprawca podejmuje czynności, które mają stworzyć warunki niezbędne do jego przedsięwzięcia. Jest to pierwszy karalny etap realizacji przestępstwa. Nie zawsze samo przygotowanie jest karalne. Przygotowanie przestępstwa jest karane tylko w sytuacjach, w których stanowi w ten sposób ustawa. Podlega ono karze, gdy wskazuje na to konkretny przepis. Przykładem przestępstw, w przypadku których karze podlega samo usiłowanie, jest przygotowanie do przestępstwa polegającego na fałszowaniu pieniędzy, handlu ludźmi lub przeprowadzenia zamachu stanu. Inne przepisy, w przypadku których karalne jest samo przygotowanie to prowadzenie wojny napastniczej, eksterminacja, dezercja, a także wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika. Jeśli w przepisach nie ma informacji dotyczącej karania przygotowania, uznaje się, że jest ono niekaralne.
Kwestie dotyczące przygotowania przestępstwa znajdują się w Art. 16 §1 Kodeksu karnego. Zgodnie z jego treścią:
Art. 16. [Przygotowanie. Odpowiedzialność za przygotowanie]
§ 1. Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania.
Wyróżnia się zarówno przygotowanie rzeczowe, jak i przygotowanie personalne. W przypadku przygotowania rzeczowego dana osoba nie wchodzi w porozumienie z innymi osobami, by dokonać przestępstwa. Wszelkie czynności, które mają umożliwić dokonanie przestępstwa, są zatem dokonywane samodzielnie. Inaczej wygląda kwestia w przypadku przygotowania personalnego. Kiedy dochodzi do przygotowania personalnego, potencjalny sprawca angażuje inne osoby w zamiar popełnienia przestępstwa.
W formie stadialnej, jaką jest przygotowaniem przestępstwa, zachowanie sprawcy musi zostać uzewnętrznione. Dodatkowo sprawca musi podjąć czynności, które umożliwiają dokonanie czynu zabronionego. Niezbędne jest także to, by sprawca miał cel, będący dokonaniem owego czynu. Jego zachowanie nie jest jednak jeszcze na etapie bezpośredniego zmierzania do dokonania czynu.
Istotnym zagadnieniem w kontekście przygotowania jest występowanie tzw. czynnego żalu. Skorzystanie z czynnego żalu jest możliwe jedynie wtedy, kiedy przygotowanie danego czynu jest karalne. Dotyczy to zatem tych sytuacji, gdy został on wymieniony wprost w przepisach. Czynny żal polega na dobrowolnym odstąpieniu od dokonania przestępstwa. Regulacje dotyczące czynnego żalu znajdują się w Art. 17 Kodeksu karnego. Według § 1:
„Nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości; w razie wejścia w porozumienie z inną osobą w celu popełnienia czynu zabronionego, nie podlega karze ten, kto nadto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu”.
Ponadto regulacje dotyczące czynnego żalu znajdują się również w Art 15. Zgodnie z nim osoba, która dobrowolnie odstąpiła od dokonania lub zapobiegła skutkowi będącego znamieniem czynu zabronionego, nie podlega karze. Co więcej, jak wskazano w paragrafie 2 owego artykułu, istnieje możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w sytuacji, kiedy sprawca dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego.
Żal może występować jako zapobieganie przez sprawcę następstwom swojego działania. Często oznacza on także podjęcie starań, by zapobiec skutkom działania. Czynny żal może być zarówno skuteczny, jak i bezskuteczny. Skuteczny czynny żal występuje, kiedy sprawca faktycznie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego. Z nieskutecznym czynnym żalem mamy natomiast do czynienia, kiedy sprawcy nie udało się zapobiec dokonaniu określonej czynności. Powziął natomiast dobrowolne czynności, które miały taki cel. Czynny żal występuje m.in. kiedy przestępca podejmuje działania, zapobiegające naruszeniu dobra, które zgodnie z pierwotnymi zamiarami miało zostać naruszone.
Usiłowanie popełnienia przestępstwa występuje wtedy, kiedy sprawca swoimi czynami bezpośrednio zmierza, by dokonać dany czyn. Jeśli chodzi o zakwalifikowanie przestępstwa w formie stadialnej usiłowania, bierze się pod uwagę zarówno typ popełnionego przestępstwa, jak i wskazanie jego formy stadialnej.
Regulacje prawne dotyczące usiłowania znajdują się w Art. 13 Kodeksu karnego. Zgodnie z nim:
„Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.”
Z usiłowaniem mamy do czynienia również wtedy, kiedy sprawca danego czynu nie uświadamia sobie, że dokonanie owego czynu jest niemożliwe. Niemożność ta może mieć miejsce np. ze względu na brak przedmiotu, który nadaje się do popełnienia czynu zabronionego. Usiłowanie występuje też wtedy, kiedy osoba usiłująca dokonać przestępstwa, używa środka, nienadającego się do jego popełnienia. We wskazanych dwóch przypadkach usiłowanie dokonania przestępstwa podlega karze. Pozostałe rodzaje usiłowania nieudolnego nie są zatem karane.
Formy stadialne usiłowania można podzielić na udolne oraz nieudolne. Usiłowanie nieudolne zostało wspomniane we wcześniejszej części artykułu. Dochodzi do niego, kiedy dokonanie danego przestępstwa jest niemożliwe. Sprawca nie zdaje sobie sprawy z owego faktu. Jeśli dokonanie przestępstwa było początkowo możliwe, kiedy sprawca rozpoczął swoje działania, a następnie na skutek różnych zdarzeń stało się niemożliwe, usiłowanie nieudolne nie występuje.
By można było mówić o usiłowaniu, muszą zatem wystąpić 3 przesłanki:
konieczne jest wystąpienie zamiaru popełnienia czynu zabronionego,
dane zachowanie bezpośrednio zmierza do dokonania danego czynu,
nie występuje dokonanie owego czynu.
Poza usiłowaniem udolnym i nieudolnym wyróżnia się również usiłowanie zupełne i niezupełne. Usiłowanie zupełne nazywa się usiłowaniem ukończonym, natomiast usiłowanie niezupełne – nieukończonym. Usiłowanie ukończone występuje, kiedy doszło do zrealizowania czynności mających doprowadzić do danego czynu. W przypadku usiłowania ukończonego nie osiągnięto jednak zakładanego skutku. Usiłowanie nieukończone występuje, kiedy sprawca nie dokonał ostatniej czynności, mającej prowadzić do dokonania przestępstwa. Przykładem czynu, w przypadku którego karze podlega również usiłowanie, jest spożywanie alkoholu w miejscu publicznym. Na jego temat informacje zawarto jednym z naszych wpisów blogowych.
Dokonanie przestępstwa występuje, kiedy sprawca swoim postępowaniem lub zaniechaniem wypełnił znamiona konieczne do zaistnienia danego czynu. Jest to forma stadialna, której można dokonać nieumyślnie. W przypadku pozostałych etapów nie występuje forma nieumyślna. Nie jest możliwe nieumyślne przygotowanie, lub nieumyślne usiłowanie dokonania przestępstwa. Przestępstwa nieumyślne występują zatem jedynie w formie stadialnej, polegającej na dokonaniu.
Dokonanie jest ostatnim, najbardziej zaawansowanym etapem realizacji przestępstwa. W przypadku dokonania doszło do zrealizowania znamion czynu zabronionego. Stanowi ono formę stadialną przestępstwa, która niejako „pochłania” wszystkie poprzednie, mniej zaawansowane.
Mówiąc o dokonaniu przestępstw, warto wspomnieć o podziale na przestępstwa formalne i materialne. Przestępstwo formalne nazywane jest przestępstwem bezskutkowym. Do przestępstw formalnych należy np. składanie fałszywych zeznań. Z dokonaniem przestępstwa formalnego mamy do czynienia, kiedy doszło do określonego sposobu zachowania sprawcy.
Inną kategorią przestępstw są przestępstwa materialne, nazywane skutkowymi. Na przestępstwa skutkowe składają się czyny dokonane przez sprawcę, a także skutki owych czynów. Dokonanie przestępstwa skutkowego ma miejsce, kiedy następuje jego skutek, określony w przepisie. Jeśli ktoś zatem nie doprowadza do skutku danego przestępstwa, a należy ono do katalogu przestępstw skutkowych, nie dochodzi do dokonania.
