Polskie prawo wyróżnia dwie główne postacie zamiaru dotyczące przestępstw. Jest to zamiar bezpośredni oraz zamiar ewentualny. Wyróżnia się ponadto także inne kategorie zamiaru — zamiar quasi-ewentualny, czy zamiar nagły. W poniższym artykule przybliżymy ich tematykę.
Zamiar jest zjawiskiem psychicznym, zachodzącym w umyśle sprawcy danego czynu. Dotyczy woli dokonania czy zrealizowania pewnych znamion czynu zabronionego. Jest to zatem zjawisko, w przypadku którego podmiot przestępstwa tak kieruje działaniami, by osiągnąć określony stan rzeczy. Zamiar odróżnia przestępstwa umyślne i nieumyślne.
Zamiar bezpośredni występuje, kiedy sprawca umyślnie popełnia dany czyn zabroniony. Z zamiarem bezpośrednim mamy do czynienia, kiedy ponadto uświadamia sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego. By można było mówić o zamiarze bezpośrednim, musi wystąpić świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego. Powinna ona wystąpić podczas dokonywania czynu zabronionego. Stan świadomości sprawcy może jednak zmieniać się w miarę upływu czasu. Sprawca, mając świadomość, że może dokonać pewnego stanu rzeczy, decyduje się na jego dokonanie. Sprawca dokonuje czynu umyślnie, jeśli chce popełnić dany czyn, przewiduje taką możliwość, a dodatkowo godzi się na to. Niezbędne jest zatem pojawienie się 2 aspektów:
Obydwa aspekty zostaną szerzej omówione w dalszej części tekstu.
Zamiar bezpośredni od zamiaru ewentualnego odróżniany jest na podstawie aspektu woluntatywnego. Aspekt intelektualny, polegający na świadomości czynu zabronionego, musi wystąpić w obu przypadkach zamiaru i nie jest aspektem różnicującym jego formy.
Dokonanie pewnych przestępstw możliwe jest tylko w zamiarze bezpośrednim. Nie można natomiast dokonać ich z zamiarem ewentualnym. Przykładem przestępstwa, którego można dokonać wyłącznie z zamiarem bezpośrednim, jest oszustwo. W przypadku wystąpienia zamiaru bezpośredniego sprawca jest świadomy, że gdy dopuści się określonego działania, musi lub może doprowadzić on do popełnienia czynu zabronionego. Sprawca, dokonując przestępstwa w zamiarze bezpośrednim, chce wypełnić wszystkie znamiona czynu zabronionego.
Zamiar ewentualny ma natomiast miejsce, kiedy sprawca ma świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego. Decydującą okolicznością w kwestii wystąpienia zamiaru ewentualnego jest to, że sprawca dana osoba nie przejawia chęci, by dokonać czynu zabronionego, przy czym występuje duże prawdopodobieństwo, że możliwe jest popełnienie czynu zabronionego. Sprawca musi przy tym godzić się na dokonanie czynu zabronionego. Godzenie się jest przy tym zgodą na narażenie pewnych dóbr.
By mieć do czynienia z wystąpieniem zamiaru ewentualnego, nie musi występować pewność dotycząca danego skutku. Wystarczające jest przewidywanie takiej możliwości. Analizując zamiar ewentualny, należy zweryfikować, jaki był cel osoby oskarżonej. Sprawca realizuje określony cel, który bardzo często jest obojętny z punktu widzenia prawa, a przy tym godzi się na to, że swoim działaniem doprowadzi do przestępstwa. Oznacza to, że sprawca czynu musi mieć świadomość tego, że przy popełnianiu czynu będącego celem, może powstać skutek uboczny, którym będzie przestępstwo. Mimo tej świadomości sprawca nie odstępuje od jego dokonania. Nie wybiera ponadto innej możliwości realizacji swojego celu.
Oceny zamiaru ewentualnego należy dokonywać, nawiązując do danej sytuacji, nie natomiast w oderwaniu od niej. Przy ocenie zamiaru należy wziąć takie czynniki jak osobowość, doświadczenie, rozwój umysłowy, a także przebyte sytuacje życiowe. Zaznaczyć należy, że zamiar ewentualny nie występuje samodzielnie, natomiast wiąże się z innym zamiarem bezpośrednim i innym zachowaniem, które może być dozwolone lub nie.
W przypadku zamiaru ewentualnego również istotne jest rozróżnienie aspektu woluntatywnego oraz intelektualnego. W przypadku pierwszego z nich sprawca nie przejawia chęci popełnienia czynu zabronionego. Występuje jednak prawdopodobieństwo, że dopuszczając się określonego zachowania, może popełnić czyn zabroniony. Dodatkowo nie podjął on działań, które mogłyby zmniejszyć stopień prawdopodobieństwa popełnienia wspomnianego czynu. Sprawca dopuszczający się czynu w zamiarze ewentualnym godzi się na jego dokonanie. Jest to łagodniejsza postać umyślności. Występuje przy tym akceptacja, że dany czyn zabroniony może mieć miejsce. Niekoniecznie przy tym czyn ten musi mieć charakter nieuchronny. Zamiar ewentualny występuje zatem wtedy, kiedy sprawca dokonujący danego czynu ani nie chce, by on nastąpił, ani też nie chce, by nie nastąpił. W przypadku tego rodzaju czynów nie ma zatem możliwości, by przypisać sprawcy chęć dokonania danego czynu.
Sprawca realizuje zatem swoje cele, a przy tym, przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa. Jeśli sprawca jest natomiast pewny, że jego działanie doprowadzi do dokonania przestępstwa, będziemy mówić o zamiarze bezpośrednim. By można było zadecydować o tym, jaki zamiar wystąpił przy danym czynie, konieczne jest zweryfikowanie świadomości realizacji czynu zabronionego, a także tego, jaki był stosunek sprawcy do dokonanego czynu.
W polskim prawie wyróżnia się ponadto zamiar quasi-ewentualny. W takim przypadku dana osoba chce dokonać czynu. Nie ma przy tym pewności, czy wystąpią znamiona czynu zabronionego. Przy tym sprawca godzi się na to, że dane znamiona mogą wystąpić.
Inne rodzaje zamiaru to m.in. zamiar przemyślany czy zamiar nagły, w przypadku którego sprawca jest zaskoczony występującymi okolicznościami. Następnie na ich podstawie dopuszcza się pewnego zachowania, którego być może nie podjąłby, gdyby możliwe było rozważenie przez niego okoliczności w stanie, w którym nie ulega on tak silnym emocjom. Określona wola sprawcy trwa zatem bardzo krótko. Istotne są przy tym emocje, pod których wpływem działa sprawca. Przy zamiarze nagłym sprawca jest zaskoczony okolicznościami, które wystąpiły. Może również czuć się zagrożony.
Zamiar przemyślany występuje natomiast, kiedy sprawca dopuszcza się pewnych czynów z premedytacją i po namyśle realizuje znamiona czynu zabronionego.
Prawo wyróżnia kilka koncepcji dotyczących zamiaru ewentualnego i zamiaru bezpośredniego. Jedną z nich jest np. teoria prawdopodobieństwa, zgodnie z którą czynnikiem odróżniającym jeden zamiar od drugiego jest to, czy sprawca ma pogląd, że dany skutek jest nieuchronny i na pewno wystąpi. Jeśli tak, dany czyn jest czynem dokonanym w zamiarze bezpośrednim. Natomiast gdy sprawca twierdzi, że jest wysoce prawdopodobne, że dany czyn wystąpi, wtedy występuje zamiar ewentualny. Jeżeli z kolei sprawca jest przekonany, że skutek owego czynu nie wystąpi, wtedy jego postępowanie zakwalifikować można jako lekkomyślność.
Drugą koncepcją dotyczącą zamiaru bezpośredniego oraz zamiaru ewentualnego, jest przytoczona wcześniej koncepcja dotycząca obojętności sprawcy wobec skutku czynu przestępnego.
O tym, czy miało się do czynienia z zamiarem bezpośrednim, czy ewentualnym, rozstrzyga się między innymi na podstawie analizy stanu świadomości sprawcy danego czynu, a także stosunku do dokonanego czynu. Ponadto, by wydać wyrok dotyczący zamiaru ewentualnego albo bezpośredniego, analizuje się między innymi kwestie dotyczące aspektów psychicznych podejrzanego, takich jak osobowość, jego stan wiedzy, przyczyny, które stały za danym postępowaniem. Analizie podlega jednak również aspekt behawioralny, który stanowią zachowanie się sprawcy przed, w trakcie i po dokonaniu czynu zabronionego. Poza analizą dotyczącą samego oskarżonego bierze się pod uwagę także dowody bardziej obiektywne jak np. opinie biegłych czy zeznania świadków.
Zamiar bezpośredni występuje m.in., kiedy dokonany czyn wiąże się z tym, jaki cel miał sprawca, bezpośrednio zmierzając do jego dokonania. Jeśli natomiast sprawca zamierza dokonać innego czynu, przy czym godzi się na dokonanie czynu zabronionego, który jest jednak wartościowany przez niego negatywnie, popełnia dany czyn w zamiarze ewentualnym. Kiedy sprawca dokonuje danego czynu z zamiarem ewentualnym, sprawca wykazuje obojętność wobec konsekwencji swojego postępowania (skutku przestępnego), które może doprowadzić np. do śmierci poszkodowanego. Sprawca może bowiem okazać akceptację dla danego czynu lub też przejawiać braki takiej akceptacji, np. za pośrednictwem okazania braku chęci dokonania danego czynu lub też chęci jego uniknięcia.
Z zamiarem powiązane jest pojęcie umyślności. Zgodnie z artykułem 9 § 1. Kodeksu karnego:
Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest, chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
W pierwszym przypadku — chęć popełnienia czynu — występuje zamiar bezpośredni. W drugim, kiedy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, występuje zamiar ewentualny.
Gdy orzeka się o odpowiedzialności karnej za przestępstwo, którego dokonano umyślnie, nie jest ważne, w jakim zamiarze je popełniono. By można było mówić o umyślności danego czynu, sprawca powinien być świadomy okoliczności wystąpienia czynu zabronionego.
W artykule 9 § 2. Kodeksu karnego znajdują się natomiast regulacje dotyczące nieumyślności. Nieumyślne dokonanie czynu zabronionego występuje, kiedy sprawca nie ma zamiaru jego popełnienia, jednak ze względu na to, że nie zachowuje on ostrożności, a ponadto przewidywał lub mógł przewidywać dokonanie takiego czynu.
Nieumyślność może być świadoma lub nieświadoma. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z lekkomyślnością, natomiast w drugim z niedbalstwem. W przypadku lekkomyślności sprawca danego czynu zdaje sobie sprawę z możliwych skutków dokonywanych przez siebie działań, przy czym sprawca ten przypuszcza, że owych skutków uniknie. Z niedbalstwem mamy do czynienia również wtedy, kiedy nie dochowano należytej staranności.
Zamiar ewentualny jest zatem zjawiskiem występującym pomiędzy zamiarem bezpośrednim a lekkomyślnością.
Polskie prawo karne wyróżnia 2 kategorie przestępstw. Są to zbrodnie lub występki. Zbrodnie to czyny, za które grozi kara co najmniej 3 lat pozbawienia wolności. Występki to natomiast czyny, za które grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności, przekraczające miesiąc. Zbrodni można dokonać jedynie umyślnie, natomiast występków można dopuścić się zarówno, umyślnie, jak i nieumyślnie.
