Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci spadkodawcy. W chwili otwarcia spadku następuje dziedziczenie, tj. następstwo prawne po osobie zmarłej o charakterze sukcesji uniwersalnej. To do spadkobiercy należy decyzja, czy zgodzić się na dziedziczenie po zmarłym spadkodawcy. W niektórych sytuacjach spadkobiercy decydują się na odrzucenie spadku. Po otwarciu spadku spadkobierca może bowiem złożyć oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie ma jednak takiego obowiązku. Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie sześciu miesięcy jest obecnie jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to przyjęcie spadku zarówno w części majątku i dóbr zmarłego, jak i jego długów. Istotne jest jednak, że odpowiedzialność za zobowiązania osoby zmarłej ograniczy się wówczas do wartości otrzymanych aktywów.
Kwestie dotyczące odrzucenia spadku reguluje prawo spadkowe. Spadkobierca może to zrobić przed notariuszem w formie aktu notarialnego. Możliwe jest odrzucenie spadku w sądzie rejonowym, właściwym dla swojego miejsca zamieszkania lub pobytu. Oświadczenia można również złożyć w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Oświadczenie o odrzuceniu spadku należy złożyć w ciągu sześciu miesięcy od daty śmierci spadkodawcy lub dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o podstawie dziedziczenia. Termin do złożenia oświadczenia spadkowego biegnie indywidualnie dla każdego spadkobiercy. Po upływie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania, oświadczenie, które złożył spadkobierca, jest nieskuteczne.
Jeżeli spadkobierca odrzuci spadek, wówczas traktuje się go, jakby nie dożył spadku, a w jego miejsce wstępują jego następcy prawni, którzy w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania mogą złożyć oświadczenia spadkowe. Warto pamiętać, że spadkobierca może złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku wyłącznie po śmierci spadkodawcy. W przypadku wcześniejszego złożenia oświadczenia nie rodzi ono żadnych skutków prawnych.
Oświadczenie o odrzucenie spadku powinno zawierać: imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania; tytuł powołania do spadku oraz treść złożonego oświadczenia. Spadkobierca może złożyć oświadczenie zarówno ustnie, jak i na piśmie. Jeżeli złożone oświadczenie ma formę pisemną i będzie dokonane przed notariuszem, musi on sprawdzić, czy oświadczenie zawiera wszelkie niezbędne dane. W razie braku w złożonym pisemnym oświadczeniu niezbędnych danych notariusz odbierający to oświadczenie powinien wskazać dostrzeżone braki. Powinien on także wezwać spadkobiercę do ich uzupełnienia, mając na względzie zapewnienie dalszego prawidłowego toku postępowania. Notariusz ma obowiązek niezwłocznego przesłania złożonego oświadczenia, wraz z załącznikami, do sądu spadku.
Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę wywołuje skutek jakby osoba ta nie dożyła spadku. Oznacza to, że osobę taką wyłącza się od dziedziczenia, a w jej miejsce wchodzą dalsi spadkobiercy. Należy jednak mieć na względzie różnice wynikające z tytułu powołania do dziedziczenia. Dotyczy to kwestii takich, jak to, czy powołanie nastąpiło na podstawie testamentu lub ustawy.
W przypadku dziedziczenia ustawowego udział spadkowy spadkobiercy, który złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku, przypada jego dzieciom. Przepis ten dotyczy dzieci żyjących w chwili otwarcia spadku lub dalszych spadkobierców ustawowych. W pierwszej kolejności do dziedziczenia ustawowego powołuje się dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka. Dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom. Udziały te przypadają w częściach równych. Taka sama sytuacja ma miejsce gdy złożono oświadczenie o odrzuceniu spadku. W przypadku braku zstępnych, czyli dzieci, wnuków, prawnuków albo złożenia przez nie oświadczenia o odrzuceniu spadku powołani do dziedziczenia ustawowego są małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Ich udział spadkowy wynosi 1/4 spadku.
Jeżeli spadkodawca nie miał zstępnych ani małżonka albo osoby te złoży oświadczenie o odrzuceniu spadku cały spadek dziedziczą jego rodzice w częściach równych. Jeśli któreś z rodziców nie dożyło otwarcia spadku udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Dotyczy to także sytuacji złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku albo złożyło oświadczenie o odrzuceniu spadku, przypadający mu udział spadkowy, przypada jego zstępnym. W pierwszej kolejności dotyczy to jego dzieci. Gdy brak jest zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa albo złożyli oni oświadczenie o odrzuceniu spadku, spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Jeżeli dojdzie do sytuacji, że wszyscy spadkobiercy ustawowi odrzucą spadek, przypada on gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. W przypadku, gdy nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Z kolei w sytuacji odrzucenia spadku przez spadkobiercę testamentowego, w jego miejsce wchodzą inni spadkobiercy testamentowi. Dotyczy to sytuacji gdy powołano ich w testamencie. Dziedziczą oni w częściach odpowiadających ich udziałom. Jednakże istnieje także możliwość, aby spadkodawca powołał spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała, lub nie mogła być spadkobiercą, tzw. podstawienie zwykłe. Kolejną możliwość stanowi tzw. podstawienie powiernicze, które polega na tym, że spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Ma to jednak wyłącznie taki skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał, czyli złożył oświadczenia o odrzuceniu spadku lub nie mógł być spadkobiercą.
Jeżeli brak innych spadkobierców testamentowych lub gdy spadkodawca nie zastosował instytucji podstawienia w miejsce spadkobiercy testamentowego, wchodzą spadkobiercy ustawowi. Jeżeli dojdzie do sytuacji, że wszyscy spadkobiercy testamentowi oraz ustawowi odrzucą spadek, przypada on gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Gdy nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Taka sama sytuacja ma miejsce, gdy ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą.
Warto pamiętać, że spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.
Do tego typu sytuacji dojdzie, jeżeli osoba małoletnia od początku należała do kręgu osób dziedziczących ustawowo. Inne możliwości mają miejsce, gdy jej rodzic odrzucił spadek, albo w sytuacji, gdy małoletni został powołany do dziedziczenia w testamencie. W takim przypadku opiekun, chcąc odrzucić spadek w imieniu małoletniego, musi wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem małoletniego polegającej na odrzucenie spadku po danym zmarłym. Do wniosku takiego należy dołączyć odpis skrócony aktu urodzenia małoletniego. Inne wymagane dokumenty to odpis aktu notarialnego lub postanowienie sądu w przedmiocie odrzucenia spadku, odpis skrócony aktu zgonu. Wniosek o zgodę na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł.
Termin do odrzucenia spadku przypadającego osobie małoletniej zaczyna biec dla dziecka od chwili, gdy jeden z rodziców powziął wiedzę, że dziecko, które podlega jego władzy rodzicielskiej, powołano do spadku. Jeżeli dziecko zostało powołane do dziedziczenia w wyniku odrzucenia spadku przez jednego z rodziców, to nie ulega wątpliwości, że to właśnie on dowiaduje się w pierwszej kolejności o powołaniu swojego następcy do dziedziczenia. Jeżeli rodzice spadek odrzucili, to termin do odrzucenia spadku przez małoletniego dziedziczącego po swoich rodzicach, biegnie od dnia, w którym rodzice małoletniego złożyli oświadczenia o odrzuceniu spadku. Poczynając od tego dnia, przedstawiciele małoletniego dziedziczącego spadek mogą wystąpić do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, a od jej uzyskania uzależniona jest skuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku.
Złożenie do sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego małoletniego spadkobiercy wniosku o wydanie zezwolenia na złożenie w jego imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku przerywa bieg sześciomiesięcznego terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Zatem bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez małoletniego, który rozpoczyna się w dniu, w którym przedstawiciel ustawowy małoletniego dowiedział się o tytule powołania tego małoletniego do dziedziczenia, ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym w przedmiocie uzyskania zgody na odrzucenie spadku. Po uzyskaniu prawomocnego orzeczenia rodzic może skutecznie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku przez małoletniego.
